Біз вконтактедеміз

Яндекс - іздеу

Кіру формасы

Көнеленген септік жалғауларының тіл білімінде берілу дәрежесі курстық жұмыс

МАЗМҰНЫ

Көнеленген септік жалғауларының тіл білімінде берілу дәрежесі

 

Тіл үнемі, өзгеру үстінде болатыны белгілі.  Тілдегі қосымшалардың  көнеру әрекетін ғалымдар лексикалану құбылысымен байланысты қарастырады.

Қосымшалар ішінде септік жалғауларының да көнеленуі де лексикалану әрекетінің бір тәсілі болып табылады.

Септік жалғаулары көнелене отырып, өзінің жалғастырушылық, грамматикалық мағынасынан қол үзе келіп түбірмен кірігіп кетеді. Бұл туралы А. Раманованың «Қазіргі қазақ тіліндегі сөз түбіріне кіріккен тәуелдік жалғаулары» атты кандидаттық диссертациясында былай дейді: «Тiлдегi көнеру, кiрiгу әрекеттерi де өзара тығыз байланысты. Сондықтан да, бiз, екеуiн бiр-бiрiнен бөлiп, жеке-дара атамай, тұтастықта қарағанды жөн көрдiк. Түбiрге жалғанған қосымша тiлдiң дамуы барысында, ең алдымен, көнеленiп барып, содан соң түбiрге кiрiгедi. Көнелену әрекетiне ұшырамаған қосымша түбiрге кiрiге де алмайды. Себебi көнеленген қосымша мен әдеттегi қосымшаның арасында айырмашылықтар бар. Мысалы: тiлдегi өзге, басқа, бiрге тәрiздi сөздердiң құрамындағы барыс септiк көрсеткiштерi (-ге, -қа) бастапқы мағынасы мен қызметiнен айырылып, көнеленiп кеткен. Бүгiнде сөз түбiрiне кiрiккен косымшалар қатарында саналады. Ал тiлдегi үйге, далаға, көшеге тәрiздi сөздердiң құрамындағы барыс септiк көрсеткiштерi өз мағыналарын сақтап, жалғау қызметiн атқарып тұр. Олар көнеленбеген, сондықтан да түбiрге кiрiге алмайды, керiсiнше, түбiрден жеке морфема ретiнде ажыратылады. Демек, көнеру әрекетiнiң негiзiнде қосымшаның мағынасы мен қызметi көмескіленiп, бастапқы түбiрге бiрте-бiрте кiрiгiп кететiндiктен, бұл екi тiлдiк құбылысты бiр-бiрiмен тығыз байланыста қарастырған жөн. Бұл – көнеру әрекетiнсiз кiрiгу әрекетi жоқ, ал кiрiгу әрекетiнсiз көнеру әрекетi жоқ деген сөз» [1, 9 б.] Раманова А.А. Қазіргі қазақ тіліндегі сөз түбіріне кіріккен тәуелдік жалғаулары: филол.ғыл.канд.дис. – Алматы, 2004. – 144 б.

 

Қосымшалардың көнеру, кірігу әрекетін сөз еткенде тілдегі морфологиялық сіңісу құбылысы сирек болса да аталып отырады. Тілде "сөз құрамындағы морфемалардың мағыналары жойылып, олардың бір-біріне кірігіп кетуіне, соның нәтижесінде, сөздің морфемалық жігінің әбден күңгірттеніп, морфемаларға мүшеленбеуіне әкелетін морфологиялық продесс сіңісу құбылысы деп аталады" [2,295]. Морфологиялық сіңісудің екі түрі бар. Соның екіншісі — жеке қолданылатын түбір сөздердің түпкі түбірінің көне сөзжасам қосымшалармен тұтасып, жігі бөлінбейтін бүтін бір сөзге (түбірге) айналуы (жо+қ, жо+й, жө+н, жү+л, жү+у) [1, 283] біздің тақырыбымызға тікелей байланысты. Себебі бір кездері дербес сөз ретінде қолданылған түбірлер түрлі қосымшалардың кірігуіне байланысты өліге айналған. Морфологиялық сіңісу процесінің нәтижесінде пайда болған сөздердің кұрамы тарихи Әтимологиялық талдау арқылы анықталса, көнеру, кірігу әрекеті арқылы пайда болған сөздердегі түбір мен қосымшалардың аражігі айқын көрініп тұрады. Алдыңғы қасиет тілдегі өлі түбірлерге кіріккен қосымшаларға ғана тән, морфологиялық сіңісу туралы да сол тұста сөз қозғалады.

Көнеру, кірігу әрекеті тілдегі декорреляция процесімен де байланыста болып отырады. Себебі бүл екі тілдік құбылыстың өзіндік ұқсастықтары бар. Атап көрсетсек:

Біріншіден, декорреляция процесі бойынша сөздің о бастағы морфемалық құрамы да, морфемалардың ара қатысы да, саны да, орны да өзгермей, олардың сипаты мен мағынасы өзгереді [3, 301]. Қосымшалардың тірі түбірлерге кірігу, көнеру әрекеті жағдайына да осы белгілер тән.

Екіншіден, көнеру, кірігу әрекетінің де, декорреляция процесінің де нәтижесінде жалғаулар сөздерді байланыстырушы қызметінен айырылып, сөзтудырушы аффикстер ретінде ұғынылады. Сөздің құрамында оның жасалу кезінде сөзді құрастырушы морфемалардың сипаты мен мағынасы бүрынғысынан басқаша болып, бір-бірімен өзгеше байланысқа түседі. Мысалы, қазақ тілінде босқа, текке, бекерге, бірге, кешке деген үстеулердің морфемалық құрамы бос+қа, тек+ке, бекер+ге, бір +ге, кеш +ке түрінде морфемаларға мүшелене алады. Бүл сөздердің бастапкы морфемалық құрамы, ондағы морфемалардың саны мен ара қатысы сақталып, аффикстің сипаты мен мағынасы өзгеріске ұшыраған. Атап айтқанда, босқа, текке, бекерге, бірге, кешке деген сөздердің құрамындағы барыс септік жалғауы (-қа, -ке, -т, ~гё) сөзтүрлендіруші (сөздерді байланыстырушы) қызметінен айырылып, аталған үстеулердің құрамында сөзтудырушы аффикске айналған [2, 302].

Тілде қосымшалардың көнеру әрекеті көбіне-көп бір буынды негіздер мен түбірлер құрамынан кездесіп отырады. Бүл мәселені өз еңбектерінде карастырып өткен қазақ ғалымдарының қатарына — Қ,Жүбанов, А,Ысқақов, М.Томанов, А,Хасенова, Ә. Қайдаров, Ж. Манкееваларды атауға болады. Ғалымдар өлі түбірлерге қосымшалардың кірігу жолын Әтимологиялық талдаулар арқылы ашып береді.

Сонымен, қосымшалардың көнеру әрекеті тілде түрлі тілдік құбылыстармен байланысып жатыр. Бұл оның өзіндік даму жолы, зерттелу тарихы және өзгеге ұқсамайтын өзіндік ерекшеліктері мен белгілері бар тілдік құбылыс екендігін дәлелдей түседі.

Септік жалғауларының түбірге кірігу, көнеру әрекетінің зерттелу жайын түркітанушы ғалымдарының пікірі.

XIX ғ. аяғы мен XX ғ. басында жарық көрген түркітанушылар еңбектерінен септік көрсеткіштерінің көнеленуі туралы қысқаша мәліметтерді кездестіре аламыз. Ғалымдар өз дәуірінде қосымшалардың көнеру, кірігу әрекетін жеке тарау ретінде қарастырмағанымен, ол туралы алғашқы ойларды айтып кеткен. Мәселен, И.Березин өзінің "Дополнение кь тюркской грамматике" атты еңбегінде үстеулердің барыс, жатыс және көмектес септіктері арқылы жасалатындығын атап өтеді [9, 21]. Ал Г.В.Архангельский көсемшелер мен сын есімдердің үстеулер қызметін атқара алатындығын мысалдармен дәлелдеуге тырысқан. Осы тұста айта кететін бір жайт, Г.В. Архангельский өз еңбегін қазақ галымы Қ. Кемеңгерұлының лекцияларының негізінде жазғандығы белгілі. Демек, бұл ойдың алғашқы иесі де Қ. Кемеңгерұлы деп білеміз [10]. Көрсетілген пікірлерден бұл кезеңде көнеру, кірігу әрекетінің үстеулерді қалыптастырудағы қызметіне ғана қатысты сөз болғандығын көреміз. Десек те, ғалымдар сол кездің өзінде-ақ көнеру, кірігу әрекетінің түркі тілдеріне тән қасиет екендігін, тілде қай дәрежеде көрініс беретіндігін айтып кеткен. Бұл көнеру, кірігу әрекетінің қалыптасу тарихы ертеден басталатынын айқындай түседі. Әрине, бүл кезеңде көнеру, кірігу әрекетіне қатысты көлемді еңбектер, мақалалар жазылмаса да, алғашқы бастама ойлар айтылып кеткен.

Түркітану ғылымында аффикстердің лексикалану құбылысына алғаш назар аударып, сол тақырыпта мақала жазған ғалым — Н.А.Баскаков. Ол "Явления лексикализации аффиксов в тюркских языках" (Түркі тілдеріндегі аффикстердің лексикалану кұбылысы) атты мақаласында жалпы түркі тілдеріне тән төмендегіше бес аффикстің лексикалану жағдайын сөз етеді. Сөзінің соңында ғалым аффикстердің лексикалану әрекеті зерттеуден тыс қалып келе жатқандығын айтады. Ғалым көтерген мәселе әлі күнге дейін өз өзектілігін жойған жоқ.

Бұл тақырыпқа қатысты мәселелерді кейіннен түркітанушы В.И.Асланов өзінің "Некоторые случаи перехода грамматических форм в лексикализованные образования" атты мақаласында қарастырады. Ғалым лексикалану (кірігу әрекеті) құбылысына былайша сипаттама береді: "Сөз түрлендіруші формалардың лексикалануы әр жағдайда әр түрлі өтеді. Басқа сөзбен айтқанда, кейде сөз түрлендіруші аффикс сөз құрамында грамматикалық қатынасты білдірмей, лексикаланған бүтіннің

Курстық жұмысты көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

 

Курстық жұмыс бойынша қысқаша мәлімет

Пән: Қазақ тілі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс

Осы жұмыстың бағасы:  1150 теңге

Курстық жұмыстар, Дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz

 

 

Яндекс.Метрика