Қабыса байланысу арқылы жасалған туынды сөздердің мағыналық құрылымы мен уәжділігін сөзжасамдық аспектіден талдау курстық жұмыс

МАЗМҰНЫ

1 ҚАБЫСУДЫҢ ЛЕКСИКАЛАНУЫ МЕН МАҒЫНАЛЫҚ СИПАТЫ

1.1 Қазақ тіліндегі лексикалану құбылысы

Қазақ тіл білімінде сөзжасам саласы тіл білімінің бір саласы ретінде қалыптасып, даму үстінде. Қазіргі уақытта сөзжасам саласы бойынша көптеген ғылыми зерттеулер жазылды. Әсіресе, сөзжасам теориялық және практикалық жағынан терең зерттеліп келеді. Бұл ретте біз Ғ. Қалиев,

Н. Оралбаева, Е. Жанпейісов, А.Б. Салқынбай, Б. Қасым, К. Құрманәлиев, О. Тоққожаева, Б. Есімсейітов еңбектерін атай аламыз.

Сөзжасам саласының негізгі жүйелі зерттейтін нысандарының бірі сөзжасамдық тәсілдер. Қазақ тіл білімінде сөзжасамдық тәсілдерді:  

1) синтетикалық тәсіл;

2) аналитикалық тәсіл;

3) лексика-семантикалық тәсіл  деп бөлу үрдісі бар.

Осы тәсілдердің ішіндегі қазіргі кезде белсенді қолданысқа ие болып, көптеген туынды сөздерді жасауға негіз болып жүрген - аналитикалық тәсіл. Аналитикалық тәсіл сөздердің бірігуі, тіркесуі және қосарлануы арқылы жасалады.

Біздің зерттеу нысанымызға ие болып отырған - аналитикалық тәсілдің ішіндегі сөздердің тіркесуі арқылы жасалған туынды сөздер. Сөздердің тіркесуі арқылы туынды сөздердің жасалу процесі де күрделі мәселе. Өйткені кез келген сөзді бір-бірімен біріктіріп жаңа туынды сөз жасай беруге болмайды. Олардың жаңа мағынада қолдана алуы үшін көптеген факторлар іске асырылуы керек. Соның бірі – сөздердің лексикалану деп аталады.

Сөзжасам саласының негізгі теориялық мәселесінің бірі – лексикалану процесі. Лексикалану процесі тілдегі атау туғызушы күрделі сөзжасамдық жүйенің бірі. 

Тілімізде еркін сөз тіркесі ретінде сөйлеуде айтылатын әртүрлі тұлғалар тарихи даму барысында бірте-бірте бір ұғымға тұрақталып, жеке денотатты не сигнификатты белгілеу үшін жұмсала келе, жеке мағыналы атау ретінде қалыптасуы мүмкін. Бұл сөзжасамдық процесс әртүрлі сипатта және әртүрлі уақыт өтуі барысында қалыптасады. Сөз тіркесінің атаулық мәнде жұмсалу қабілеті бірден пайда болатын процесс емес, тарихи күрделі мәселе. Осыған орай оны зерделеудің, атаулық сипатын танудың мәні мен маңызы ерекше деп пайымдаймыз.

Аналитикалық сөзжасамдық тәсіл арқылы жасалған атау болғандықтан, сөз тіркесі арқылы жасалатын атаулардың негізгі ерекшелігі мен қалыптасу сипаты сөзжасамның негізгі зерттеу нысанының бірі ретінде анықталады. Егер еркін сөз тіркесі синтаксистің зерттеу нысаны болса, еркін сөз тіркесі мағынасынан өзгеріп, жаңа туынды мағына иеленгеннен кейін сөзжасамның негізгі қарастыратын мәселесіне айналады. Мұндай сөздер туынды сөз ретінде көрініс тауып, сөзжасамдық аспектіден қарастырылады.

Сөз тіркесінің лексикалануы нәтижесінде пайда болған жаңа мағыналы туынды сөздердің сөзжасамдық мағынасы мен сөзжасамдық тізбегі, сөзжасамдық жұбы мен сөзжасамдық сатысы, сөзжасамдық ұя мәселесі т.б. ономасиологиялық аспектіден терең зерттеле алады.

Тіл білімінде лексикалану мәселесі біршама зерттеу нысанына айналған.

Лексикалану процесі, ең алдымен, сөзжасамдық процесс ретінде танылады. Олай болатын себебі, лексикаланудың нәтижесінде жаңа мағына бере алатын, бір ғана сұраққа жауап беретін, бір бүтін тұлға ретінде танылатын туынды сөз жасалады. Бұл туралы ғылыми сөздіктерде мынадай ойлар айтылған.

Айталық, “Лингвистический энциклопедический словарь” атты сөздікте “лексикализация – превращение элемента языка, (морфемы, словоформы) или сочетания элементов (словосочетания) в отдельное знаменательное слово или в другую эквивалентную ему словарную единицу” – деп жазылған [1, 258 б .].  

Ал қазақ тілінде жарық көрген “Қазақ тілі энциклопедиясында” лексикалану туралы мақаланы А. Алдашева жазған. “Лексикалану – тіл құрамындағы белгілі бір элементтің немесе сөз тіркестерінің дербес атауыш сөз мағынасын иеленуі немесе тұрақты тіркестің біртұтас сөз мағынасында жұмсалуы” – деп анықтама берілген. Мақалада лексикаланудың тіл-тілдің барлығында болатын құбылыс екендігі, ол “баяу жүретін немесе белгілі бір қоғамдық-тарихи оқиғаларға байланысты туындайтыны” туралы жазылады.  Тілдік тұлғалардың атау сөзге айналу процесі көрсетіліп, бұл мәселенің әлі күнге дейін зерттеле қоймағаны айтылған [2, 254 б.].

Бұдан байқалатыны, лексикалану мәселесі әртүрлі деңгейде сөз болып жүргенімен, арнайы зерттеу нысаны бола қоймаған. Ал қабысу арқылы туынды сөздердің лексикалануы туралы мәселе осы тұрғыдан бірінші рет қарастырылып отыр.  

Лексикалану мәселесі қазіргі кезде сөзжасамдық бағытта қарастырылып отырғанымен, бұл мәселе сөз тіркестерін зерттеуші ғалымдардың назарынан тыс қалмаған. Сондықтан синтаксисті зерттеуші көптеген ғалымдар бұл құбылысты анық байқап, кезінде әртүрлі ғылыми пікірлерін келтіріп отырған.    

Ғалымдардың зерттеу еңбектерінде синтаксистің әртүрлі теориялық және практикалық, ғылыми жүйесі сараланады. Сөз тіркестерінің лексикалануы туралы мәселелер М. Балақаев, Т. Сауранбаев, Е. Ағманов, Е. Аблақов, С. Исаев, Р. Әмір, Т. Сайрамбаев еңбектерінде әртүрлі деңгейде қарастырылып келді. Синтаксис жүйесі бойынша жазылған қандай да бір зерттеу еңбектің қабысудың лексикалануы туралы мәселеге қатысы бар. Олай болатыны, сөз тіркесінің аналитикалық тәсілдің негізінде жаңа атауға айналуын анықтау үшін, сөз тіркесі мен оның негізгі сипатын және туынды сөз жасаудағы ерекшелігін талдауымыз керек болады.  

Қазақ тіліндегі өзге де туынды сөздер сияқты сөз тіркесі синтаксисінің негізгі туынды сөздерін А. Байтұрсынұлы жасап, қалыптастырды. Ғалым өзінің “Тіл-құрал” еңбегінде қазақ тіліндегі сөздердің тұлғасы тысқарғы жалғаулар (жалғаулар); ішкергі жалғаулар (жұрнақтар), сөз өзгерту ерекшелігі, жалғану тәртібі, сөз табы және олардың сөз тудыру қасиеті жайында көптеген мағлұматтар береді. Сөз тұлғасын бес топқа бөледі: түбір сөз, туынды сөз, қос сөз, қосалқы сөз, қосымшалар. А.Байтұрсынұлының ерекше мән бергені қос сөздер мен біріккен сөздер болды. Автор қос сөз деген терминнің түсінігіне біріккен сөздерді де, тіркесті сөздерді де жатқызады.

Айталық, ғалым мынадай мысалдарды бір салаға жатқыза отырып,  нақты деректер келтіреді: есен-аман, желбау, жүкаяқ, қайын ата, қайын ене, қайын бике, алтыбақан, түндік бау, ақсүйек т.б. [3, 183 б.].  

Тіл біліміне қатысты “Жауропалықтар үшін оқу құралы” деп аталатын Қошке Кемеңгеровтің еңбегі де көңіл аударарлық. Автор екінші кітабында қазақ тілінің сөзжасамына терең мән береді де, қазақ тілін байытып отырған жұрнақ атаулыны оқушылардың жақсы білуі керек. Ол үшін түбір сөздерге түрлі жұрнақтарды қостырып, жұрнақ қосылған сөздердің мәнісіне қарай етістікке, зат есімге, сын есімге, сан есімге жіктеу керектігін жазады.        

Қ.Қ. Жұбановтың “Жаңа грамматиканың жаңалықтары жайынан” атты зерттеуінде грамматиканың алдындағы мақсатының қандай екенін айтады. Автор бұл ғылымды “құрастыру, құрылыс” деп түсінеді [4, 12 б.]. Ғалым сөз тіркесі мәселелерін, көбінесе, таза синтаксистік тұрғыдан ғана сипаттап қоймай, бұл жайларды лингвистикалық стилистикамен сабақтастырады.

Курстық жұмысты көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Курстық жұмыс бойынша қысқаша мәлімет

Пән: Қазақ тілі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс

Осы жұмыстың бағасы:  1150 теңге

Курстық жұмыстар, Дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz