Дауысты дыбыстар жасалымы

Дауысты дыбыстардың жасалым белгілерінің жүйесіне (3 кесте) қарап, кез – келген екі дауыстын дыбыстың ортақ және айырым  белгілерін оңай табуға болады. Кестедегі қосу (+) таңбасы белгі дауыстыға тән деген сөз, ал алу (-)  таңбасы - тән  емес деген сөз.

         Екі дауыстың дыбыстың арасында  ең кем дегенде бір айырым белгі болу керек. Барлық белгілерді  бірдей екі дауысты дыбыс болмайды және болуы мүмкін емес.

         Бұл кестеде де жалаң және құранды дауыстыларды бөлек-бөлек қарауға болады. Онда соңғы *құрамы* деген бағананың қажеті жоқ.

         Мысалы:

-А -Ә дауыстыларының екі ортақ (+) (екеуі де ашық және езулік), бір айырым (-) (біріншісі тіл арты, екіншісі тіл ортасы) белгілері бар;

жасал                   жақ             ерін            тіл               құра

у                 қаты           қатыс                   қатыс                   мы

жолы          сы              ы                ы                                  

дыбы

с

2 кесте. Дауысты дыбыстардың жасалым белгілері.

Дауысты дыбыстардың жасалым белгілерінің жүйесіне (3 кесте) карап, кез-келген екі дауысты дыбыстың ортақ және айырым белгілерін оңай табуға болады. Кестедегі қосу (+) таңбасы белгі дауыстыға тәң деген сөз, ал алу (-) таңбасы – тәң емес деген сөз.

Екі дауысты дыбыстың арасында ең кем дегенде бір айырым белгі болу керек. барлық белгілерді бірдей екі дауысты дыбыс болмайды және болуы мүмкін емес.

Бұл кестеде де жалаң және құранды дауыстыларды бөлек-бөлек қарауға болады. Онда соңғы *құрамы* деген бағананың қажеті жоқ.

Мысалы:

-А-Ә дауыстыларының екі ортақ (+) (екеуі де ашық және езулік), бір айырым (-) (біріншісі тіл арты, екіншісі тіл ортасы) белгілері бар;

жасал         жақ             ерін            тіл               құра

у                қаты           қатыс                   қатыс                   мы

жолы                   сы              ы                ы

дыбы

с

Айтылым белгілері: ауыз қуысты, қысаң шығысты  дауысты дыбыс.

Естілімі:

1. І дыбысы жіңішке үндесім әуезбен дыбысталады. Үндесім дыбысталуына қарай жіңішке әуезді дауысты дыбыс дыбыс болып табылады.
2. І дыбысы қысаң және езу жасалым әуезбен дыбысталады. Жасалым дыбысталуына қарай қысаң езу әуезді дауысты дыбыс болдып табылады.

Естілім белгілері: жеңішке, қысаң езу әуезді дауысты дыбыс.

Ұ дауысты дыбысы

Жасалымы:

1. Ұ дыбысы жақтың қысаң ашылып, тілдің жоғары көтерілуі арқылы жасалады. Жақтың қатысына қарай қысаң дауысты дыбыс болып табылады.
2. Ұ дыбысын айтқанда ерін доғал дөңгеленіп тұрады. Еріннің қатысына қарай доғал ерін дауысты дыбыс болып табылады.
3. Ұ дыбысын айтқанда тіл ауыз қуысының арт жағына орналасады. Тілдің қатысына қарай тіл арты дауысты дыбыс болып табылады.

Дауысты жақ қатсына қарай – қысаң, ерін қатысына қарай – доғал ерін, жасалу орына қарай – тіл арты дыбыс.

Жасалым белгілері: қысаң, доғал ерін, тіл арты даусты дыбыс.

Айтылымы:

1. Тілдің артқы тұсы жұмсақ таңдайға жоғары көтеріліп (дөңес тартып), ауыз қуысын екіге боледі. Ауыз қусы көмей қуысынан үлкен болады. Тіл жатысына қарай көмей қуысты дауысты дыбыс болып табылады.
2. Ерін доңгеленіп бітіп, ауа үйіріліп шығады. Еріннің қалпына қарай доңгелек шығысты дауысты дыбыс болып табылады.

Айтылым белгілері: көмей қуысты, дөңгелек шығысты дауысты дыбыс.

Естілімі:

1. Ұ дыбысы жуан үндесім әуезбен дыбысталады. Үндесім дыбысталуына қарай жуан әуезді дауысты дыбыс болып табылады.
2. Ұ дыбысы қысаң және ерін жасалым әуезбен дыбысталады. Жасалым дыбысталуына қарай қысаң ерін әуезді дауысты дыбыс болып табылады.

Естілім белгілері: жуан, қысаң ерін әуезді дауысты

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz