Акындык поэзиядагы дидактика

Өлеңнің екінші бөлімі жайлаудың күндізгі көріністерін бейнелейді. Сәске түстен кейін алуан түрлі қозғалыстар, көріністер өзара үндескен, сабақтасқан болмысымен суреттелген. Ең бастысы қаақтың мінез-құлық психологиясына баламаланып алынатын жайлау қоныстағы Күн-Жер-Адам байланысы өнер тілімен, ақындық сезім құдіретімен жеткізіледі:

... Күн мейірін тқгеді меңіреу күшке,

Алыстан алтын айдар секілденер,

Асқар таудың басынан сәуле түссе.

Қаңқайып қарағайлар тұр аңырып,

Дегендей: “Бұл көргенім өң бе, түс пе!?”

Жер түгін желмен желпіп таранады,

Күн мейірі жан жүйесін аралады.               

Күбірлеп күлім қағып өсімдіктер,

Сұқтанып бір-біріне қаранады.

Мөлдіреген бетінде таңның шығы,

Шөптерін тамырына таралады.

Күнге еркелеп тұрғандай бір көрініс,

Есіңе түсіреді кәрі ананы.

Лықылдап түрлі шөппен қыры, ойы,

Әсіресе, көрнекті өзен бойы [50,22].

Жайлаудағы бұндай құбылыстардың суреттелуі еукропалық әдебиеттану қисындарының табиғат лирикасына қатыстыв пайымдауларының шеңберіне симайды. Бұл - ұлттық-этнографиялық болмысы дара, жаратылыс құдіретінің қазақ даласында ғана болған, енді қайта түлеп жалғасатын ғажайып сымбаты.

Өлеңнің күндізгі жайлау бөлімінде “Қатарынан тігілген аппақ үйлер” тізілген өзен бойындағы, тойдағы оқиғалар (ойын-сауық, ат бейгесі) бейнеленеді:

... Ән шырқап, күй сыңғырлап думан-сауық,

Той басталды алдымен бәйге ат шауып.

... Ұшқыр аттар тызақтап әрі-бері,

Әр-беріден соң қоюлап аяқтары.

Тебінгіден сорғалап ащы тері,

Кейбір атты келеді іркіп ұстап,

Кейбір атты балалар айдап қыстап.

Жер таныған кей аттар жедел қамтып,

Аяғын жай тастайды кең тынысты,

Алдында келген атқа сүттей ұйып,

Мақтаудың бәрін соған берді жиып  [50,22-23].

Теңге алысты, қыз қуды, түсті балуан

Ұлт ойыны ойналды алуан-алуан [50,22-23].

         Ақын Әселхан Қалыбекованың “Ауыл кеші” өлеңіндегі мазмұн мен пішін тұтастығы аясында этнографиялық болмыс психологиялық таныммен суреттеле жырланады. Табиғат қозғалыстарының, құбылыстарының егізделген сипатындағы суреттердің романтикалық-реалистік сабақтастығы танылады. Өлеңнің идеялық-кмопзициялық құрылысында қазақ ауылына тән классикалық суреттер көз алдымызға әкелінеді. Ақ ботаны жетелегісі келген бала, бірақ баладан сытылып жотаға қарай ойнақтаған (“Қос шоқыдай өркеші ойын керек ботаға”) бота, сиырды сауп жатқан көрініс (“Сауған сайын көпіріп шелекке сүт жауады, бұзауқан жүр секіріп, аппақ көбік танауы”) сынды суреттеулер поэтикалық-эстетикалық әсерімен баурайды. Автор ауылдағы тіршілік қозғалыстарын адам мен табиғат тынысы бірлігін кейіптеулік бейнелеулермен өрнектейді:

                            Тыныштық деп бүгінде,

                            Қария отыр ойланып.

                            Ақ самауыр түбінде,

                            Ақ келіншек жайланып.

                            Қызыл көзін жұмды күн,

Қимай кешті көңілді...

Сұп-сұр бұлт төбеден,

Сұқтанады сызданып.

“Сұлулық -деп не деген!”

Тұр-ау ол да қызғанып [70,13].

Қазақтың ақындық поэзиясындағы ұлттық сипаты даралап тұратын тақырыптардың бірі - әйел жынысы тұлғаларының (әже, шеше, келін) жырлануы. Бұл – ақындық поэзияның халықтық тәлім-тәрбиенің құралы болып келген этнопедагогикалық қызметінің көрінісі. Әдебиеттанушы Т.Тебегенов былай дейді: “Ақындардың этнопедагогикалық өлеңдері шығармашылықтың шынайы халықтығын танытатын ерекшелік... Бұл өлеңдердегі авторлық тұлғаның адресаттық нысан бағдарына айтқан өзімен тұстас замандастары мен болашақтағы ұрпақтар келбеті елестетіле жырланатын шығармашылық ойының психологиялық кеңістігі де танылады”. [72,233]. Халықтың дүниетану көзқарастарының қайнар көзі - әйел жынысының жан жүйесі екендігін ақындар арнаулы жырларымен дәлелдей жырлайды.

Кенен Әзірбаевтың “Ерлі-зайып” (1959), “Насика” (1960-1975), “Жақсы ат пен жақсы жұбай” (1961), “Қыз қуу” (1965), “Әжем-ай” (1974), Қалихан Алтынбаевтың “Махаббат шумақтары”, “Қарындасқа”, “Қазақ әйелдерінің сипаты”, Әселхан Қалыбекованың  “Күлкісі балдай бөбегім”, “Жас жұбайларға”, Әсия Беркенованың “Менің әжем”, “Келіндерім” және т.б. ақындардың өлеңдері бар. Ақындар қазақ халқының ұлттық қалыптасу, даму қасиеттерінің әйел жынысының психологиялық болмысынан нәр алған құдіретін басты назарға ұстайды. Кең даладағы табиғат құбылыстарымен үндес көңіл-күйді, бөбектің дүниеге келуінен бастап есейген, ержеткен, қартайған, өмірден өткен кезеңдердің барлығында да сезімді әлдилейтін, барлық іс-әрекеттерге құштарландыратын адамзатты өркендететін, ұлттық ділді де, тілді де қалыптастыратын әйел құдіреті дәлелдене жырланады. Мысалы, Қлихан Алтынбаевтың “Қазақ әйелдерінің сипаты” өлеңінің прототипі ақынның өз анасы (Сағила Смаққызы) алынған, бірақ анасының жеке тағдыры арқылы бүкіл қазақ әйелдерінің бастарынан өткен тарихи кезеңдер шындығы (қалың малмен он үшінде келін болып ұзатылғаны, азамат, Ұлы Отан соғыстары жылдарының қиындықтарын жеңгені) деректер жүйесімен жырланады. Өлеңнің лиро-эпикалық сипаты туындының балладаға тән жанрлық ерекшелігін де аңдатады. Шығармадағы ұлттық сипат

Курстық жұмыс және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыс, дипломдық жұмыс сайты – diplomnik.kz