Махамбет мұрасы және әдебиет тарихының мәселелері

   Қазақстан Жазушылар одағының бүгінгі Пленум мәжілісіне арқау болып отырған Махамбет Өтемісұлының шығармалары тасқа басылып, қағазға түсіп, хат танитын қалың елдің ауызына іліне бастағалы бес жылсыз, жүз жыл толды. Бұлдеректі мағлұмат.

   «Бес жылсыз бірғасыр» дегенде 1908 жылды тілге тиек етеміз. 1908 жылы Қазан қаласында араб әліпбиімен жарияланған, «Мұтар ақынның Құмар Ғазизұлына айтқаны» атты жинақ ердің сойы Махамбеттің өлеңдері алғаш рет тасқа басылып, қағазға таңбаланды. Ол кітаптың тарихы, қазақ әдебиетінде алатын орны мен мәні бөлек әңгіме. Ал, осы жүз жылдың арғы жағында, тағы бір жүз жыл Махамбеттің заманы жатыр. «Махамбет мұрасы және әдебиет тарихының мәселелері» дегенде сол ХХ ғасырдың әдебинтіне қатысты өзекті, көкейкесті бірнеше күрделі тұстар тілге оралды.

   Махамбет мұрасы және әдебиет тарихының мәселелері қазіргі қазақ әдебиетінің тарихы мен теориясындағы шұғыл назар аударуды күткен, тез кірісіп, тереңдеп барлайтын тақырып. Ұлттық әдебиеттің қажетті келелі ісі. Ірі мәдени мұраны игеру жолындағы мемлекеттік мақсатты бағдарламаға тікелей қатысы бар.

   Ер Махамбеттің ұлы тұлғасы қазаққа айдай анық.

   Аян тарихи баян.

   Ақындығы, ақыл-қайраты, ерек жаратылған табиғаты қарайған тарихқа мәлім.

   Махамбет Өтемісұлының өмірі мен шығармашылық тіршілігі туралы Халел Досмұхамедұлы тұғырлы сөз түйген 1925 жылдан бергі жетпіс-сексен жыл ішіндегі жазбалардан көп жағдайлар жазылды. Шығармалары сарапталып, сұрыпталды, мәтінтану тұрғысынан талданып, жүйеленеді. Махамбет мұрасын зерттеп, игерудің ұзын тарихы қазақ әдебиеттану ісінің де тарихи кезеңдерін әдемі танытып береді. Махамбет мұрасы және қазақ әдебиетінің тарихы дегенде ең алдымен ұлттық әдебиеттің тіл ерекшелігі мен өзекті мәселелері ойға оралады.

   1939 жылғы екінші басылымнан берідегі, әрідегі 1908, 1911 жылдардағы толғаулары жарияланған баспа кітапшаларын малдансақ төртінші басылымынан кейінгі кезеңде, яғни саяси қуғын-сүргін науқанынан былайғы уақытта ақын мұрасы негізінен біріңғай социалистік реализм әдісімен, итернационалдық, пролетарлық бірлік жөнімен қабылданды. Оның бірі дәлелі текстологиялық мәселеде көрініс береді. 1925 жылы Холел Досмамбедұлы жинағына бастырған «Исатай – Махамбет» дастаны жетпісінші жылдардың өзінде жарияланғанда «орыс» деген сөздер түгелдей «патша» деген сөзге ауыстырылып, «алаш» деген сөздің аты өшірілгені секілді, ақынның өз өлеңіндегі «Ауызы түкті кәуірді» деген тіркес «Ерегескен дұшпанның ...» болып «этикалық» сып-сыпайы сипат алуы сияқты. Демек, осы шарқа сиған сөз жұртқа жетті де, қалыпқа симағандары мұқабаның сыртында қалды. әділін айтқанда, соның өзінде Махамбет поэзиясының туы жығылмай жетті, ел жұртын бар болмысымен, дара талантымен баурады. Қазіргі қазақ әдебиетінің алтын тұғырлы сөзі.

   Бір Махамбет емес, исі ұлттық әдебиет тұлғалары кешкен бұл сын баршаға мәлім өткел. Тек ордалы қазақ әдебиетінің ұлан-ғайыр бай тарихы ғана несібінен қағылғандай жұқарып , қарадай ұтылды. Жақсы, толымды, ұтымды еткен мұралардың өзінде әлдебір «қалып қалған», «түсіп қалған», «елеусіздеу, ескі сөздер» астарында тарихи нақтылық, деректілік, тұғырлы түйіндер ұмытылып қалып жатты.

   Қатпар-қатпар шежірелі деректер сирек қорларда сыңсып жатты да қойды.

   Ал, Махамбает туралы баспасөз бетінде сөз қозғаған дүниелердің өзі 1843 жылы мен 2003 жыл аралығын қамтиды, әдебиетші мамандар түгендеп, хаттаған сол басылымдар шежіресі 1843жылғы С-Петербургте жарық көрген Е.П.Ковалевскийдің «Стронствователь по суще и морям» атты еңбегінің бірінші кітабына сілтемемен ашылды. Есептеп байқасақ, 160 жыл мерзім екен. Бір жарым ғасыр! Бір жарым ғасыр бойы әр түрлі сипаттағы кітап, мақала, жазбаларда әртүрлі ыңғайда түскен тағдыр жолы. Бұл енді, бір жағынан, ақынның шығармаларынан бұрын өміріне, тағдар жолына, Исатай – Мхамбет заманының шындығына қатысты дүниелер. Қазан, Орынбор, Уфа тарапындағы Махамбетке қатысты құжат , мұрағат деректерін жедел шолып шыққанда талай-талай мағлұматтар көзге ілініп, қолға үйіріледі. Тек қана Қазақстан мұрағаттарында қаншама құжаттар бар.

   М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының «Абайтану және жаңа әдебиет» бөлімінің зерттеушілері таяудағы екі айдың ішінде күн-түн демей шұғыл іздестіргенде тек Қазақстан архивтерінен ғана бір Махамбет аты ғана қатысты 1358 бет құжаттарды сүзіп алып шықты. Ол құнды көшірмелер әдебиетшілердің «бронды» жәшігіне келіп түсті. Қорыту, сараптап, сұрыптау дегендері бар, ендігі шаруасы тіпті көп. Махамбеттің академиялық жинағының төртінші томына осы тың дүниелер негізгі арқау болмақ. Мұны да толық демейміз. Екі-үш айда шұғал жүргізілген зерттеуде бүкіл архив қорларын толайым қотарып, қопарып, көшіртіп алып әсте мүмкін емес екендігі белгілі. Ол шарт та емес. Осының өзі  бейнелеп айтсақ, інжу іздеген сүңгірудің теңіз түбіне тереңдеп бір сүңгігенде қолына ілінгендерін алып шыққанмен пара-парр жай.

   Қазіргі күнде қалың қазақтың қолында  өзінің Махамбет батыры туралы небір келісті бай да мағыналы мұралар, жәдігерлік қазыналар бар. Соның бәрі ұлттың мақтанышы.

   Әйтсе де Махамбет тұлғасы мен ақын мұраларының беймәлім беттері, ұлттық санаға, тарихи танымға түсіретін сәулесі әлдеқайда мол.

   Яғни Махамбеттің дулығалы суретінің, Баймағамбет сұлтанға айтқан сөзінің, хан Жәңгірге айбат қылған екі шумақ өлеңінің, Герасимов тәсілімен түсірілген мүсіннің арғы жағында, астарында қазақ қауымының екі ғасырлық қарама-қайшылықты, күрделі тағдыр, тарихтың қат-қат қалтарысы қатталып тұр. Ұлттық сананың қаймағы бұзылмаған тұнығы, қазақ топырағына жасырған қазыналы алтын сандығы жатыр.

   Қазақ әдебиетінің тарихына қатысты, ұлттық көркемдік-эстетикалық танымның генезисіне байланысты теміреткі тигендей тоң болып қатқан ақтаңдар Махамбет сынды ұлы тұлғалардың да жаратылысына көлеңке түсірген.

Бағасы: 2250 тг

Жұмысты көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз