Қазақ совет фольклорында эпикалы жанрдың даму мәселелері

Батырлық жырдың дәстүрі мен мекені туралы

         Қазақ  фольклорында батырлық жырдың дәстүрі бұрыннан кең дамып келетін болса, әсіресе, кеңес дәуіріндегі ақын-жыршылардың шығармашылығында ол дәстүр бұрынғыдан да мол қанаттанып жаңа идеялық мотивте өрістеп отыр. Өйткені кеңес дәуіріндегі ақындар өзінің өлең-жырларына тақырыпты, идеялық сарынды кеңес халқының таңғажайып ерлік оқиғаларынан алады. Кеңес Одағының соғыс, еңбек, ғылым мен техника майдандарындағы даңқты батырларының өмірі халық ақындарының жаңа батырлық жырлар тудыруына негіз болды. Ворошилов, Фрунзе, Чапаев, Амангелді, Отан соғысы майданында даңқы шыққан генерал Панфилов, Төлеген Тоқтаров, Панфиловшы 28 батыр, капитан Гастелло немесе Москвадан Солтүстік Америкаға Қиыр Шығысқа қонбастан ұшқан ұшқыштар, еңбек ерлері жаңа ерлік жырлардың негізгі тақырыбы, сюжеттік мотиві болды.

         Нұрпейіс Байғанин – желілі  батырлар жырын, қазақ кеңес поэзиясында жаңа эпостық жырларды дамытып жырлаумен өзінің ерекшелігін танытқан ақын. Нұрпейіс көп жасаған, жас кезінен көп жырлаған ақын болса да, шын даңқты ақын қатарына тек кеңес тұсында ғана қосылды. Ол – социализм  заманында таланты қайта туып, шығармашылығы өрлеген кеңестік халық ақыны.

         Нұрпейіс шығармаларын жинау, жазып алу жұмысы 1938 жылы жүргізіле бастады. Ең алғашқы кезде ақынның әдеби хатшылары (Іскендір Ахметов, Қуандық Шаңғытбаев), кейіннен Қазақ ССР Ғылым академиясының тіл-әдебиет институтының халық шығармашылығы бөлімі арқылы жүргізілді.

         Жастайынан жалшылықта жүрсе де Нұрпейіс өлең-жырға, ән-күйге ерте үйір болып, 17 жасынан бастап белгілі ақындардың қасына еріп жүріп өлең-жыр айтады; оның сөзін, жырын тыңдап үлгі алған ақындары Абыл, Шернияз, Махамбет, Нұрым, Қашаған, Ығылман, Ақтан, Қазақбай, Сабыр жырау болады. Ол мұнан басқа да көптеген жыршы, жыраулардың дастандарын жаттаған. Нұрпейіс «Қобыланды батыр» жырын айтудағы кіріспе түсінігінде былай дейді: «Мен 17 жасымнан жырладым, жыршы Мақсұт деген жыраудан осы «Қобыландыны» үйрендім».

         Нұрпейіс бірқатар ақындармен айтысқа түсіп, олардың ішінде Ақтан, Қазақбай, Нұрым ақындарды жеңеді. Бірақ Нұрпейіс ақындығында айтыс негізгі ақындық дәстүр емес, кезі келіп қалғанда ұзақ-сүре айтысқа желілі жыр сюжетімен жырлап араласып отырғаны болмаса, ол көбіне дастан, батырлар жырын айтқан. Нұрпейіс сыншыл, бір бет, байлардың, болыстардың мінін, қиянатын тура айтатын өткір тілді ақын болған. Сол үшін байлар, болыстар қуғындап, патшаға қарсы деп айыптап, түрмеге де жабады. Түрмеден шыққан соң өз еліндегі байлардың қуғынына шыдамай басқа көршілес елдерге кетеді. Ол Орал, Сырдария, Торғай, Қарақалпақ, Адай, Түрікпен елдерін аралап, бірнеше жыл жыршы болып жүреді. Ірі жәрмеңке жиындарда өзінің үйреніп жаттаған мол жырларын халық алдында дамытып, қызықтырып айтатын болған.

         Нұрпейіс осы көп елдерді аралап, көріп жүріп өзінің өмір туралы ұғым, түсініктерін кеңейте түседі. Халықтар тарихынан таусылмас мол тарихи оқиғаларды, аңыз әңгімелерді көп естіп, жадына сақтай біледі. Талай шешендермен, жыраулармен үнемі араласып жүріп, үлкен ақындық жыршылық мектептен өтеді.

         Нұрпейістің айтыса жүріп үлгі алған, ақындық, жыршылық жолда қалыптасуына үлкен әсер еткен Ақтан, Нұрым, Қазақбай, Сабыр жыраулар көрінеді. 1904-1905 жылдардың шамасында Нұрпейіс Темір жәрмеңкесінде өлең  айтып жүргенінде Қазаннан кітап бастырушы татарлар келіп, Сабыр жырау екеуінің айтуынан бірнеше батырлар жырын және көптеген салт жырларын жазып алыпты. Солардың ішінде «Қобыланды» жыры бар екен. Кейін Сабыр жыраудың атымен бірнеше кітап басылған. Бұған қарағанда, Нұрпейіс айтқан мол жырлардың кейбірі ертерек баспаға түскен сияқты. Сабыр хат танитын жырау болғандықтан, Қазандағы баспа орнымен байланыс жасап, өзінің авторлық атын сақтап қалуы мүмкін. Ал Нұрпейіс жазып алған сөзінің қандай жолмен іске асатындығын ол кезде ұғына қоймаған сияқты.

         Нұрпейіспен айтысқан және оған ақындық, жыршылық өнер жағынан ұстаз болған Қазақбай ақынды сол кездегі ғалым В.Карлсон аса жоғары бағалаған. 1906 жылы 23 наурызда Орынбордың архив комиссиясы Қазақбайды Орал уезі Жиренқопа болысынан шақырып алып, жырын тыңдаған. Карлсон айтуынша, Қазақбай 56 жаста екен. Өлеңді бөгелмей суырып салып айтумен бірге көптеген күйлерді, батырлар жырын біледі. Олары: «Көрұғлы», «Қобыланды», «Төрехан», «Алпамыс», «Құбығұл», «Манаша», «Қыз Жібек», «Бекет», «Ербақы», «Бозжігіт», «Телағыс» ,- дейді¹. Нұрпейіс те бұл жырлардың көбін және оның үстіне «Қырымның 40 батырынан» бірталай жырларды жатқа айтады. Бұл жерде Қазақбай мен Нұрпейістің жаттап айтқан жырларының қайталап келуі, сөз жоқ, сол кездегі ақын, жырауларға ортақ репертуар болғанын көрсетеді. Нұрпейіс өзінің Қазақбаймен айтысында:

Бағасы: 2450 тг

Жұмысты көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз