Ғұмар Қараштың өмірі мен қоғамдық - саяси қызметі (1875-1921 жж.) диплом жұмысы

КІРІСПЕ

       Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғасырдың басындағы қазақ халқының тарихы өзінің аса күрделі әлеуметтік және қоғамдық-саяси қайшылықтарымен ерекшеленеді. Сонымен қатар рухани азаттық пен демократиялық – ағартушылық идеяларға толы бұл кезеңде, ұлт зиялыларын ойландырған мәселелер, елдің елдігін, ұлттың бірлігін, жердің тұтастығын сақтау, қазақ халқын өркениетті елдердің қатарына қосу, ол үшін қазақ елін қалың ұйқыдан оятып, оқу, өнер-білім, іскерлік жолына салу, ең бастысы дербес мемлекет құру еді. Олай болса ғасыр басындағы дағдарыстан шығудың жолын қарастырған алаш көсемдерінің теориялық ізденістері, практикалық қызметі бүгін де өз маңызын  жойған жоқ.

      Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Тарих толқынында» атты еңбегінде ХХ ғасыр зиялылары тағдыры турасында: «Ғасыр басында мемлекет мүддесін ойлаған ұлы қазақтардың жеке басының тағдыры да қасіретті болды. Алайда ұлттық жігер мен толысқан зерде сабағы ұмыт болған жоқ» [1, 15 б.], – деп жазған болатын.

Міне, ұлт бостандығы жолында жанкешті қызмет еткен осы ұлт зиялыларының өмірі мен қоғамдық-саяси және шығармашылық қызметін зерттеу егемен ел болуымызбен  күн тәртібіне шықты. Бұл мүмкіндікке зерттеуші ғалымдар еліміздің тәуелсіздігі салтанат құрған кезеңде ғана қол жеткізді.

Ғұмар Қараш – қазақ тарихында өз орнын ала алмай келген тұлғаның бірі. Өйткені оның өмірі мен қоғамдық-саяси қызметі, шығармашылығы халқына адал еңбек етіп, болашаққа жөн сілтеп, өз ұлтын өркениетті елдер қатарына қосуға бағытталған.

Туған халқының мүддесі үшін адал қызмет етіп, сол жолда құрбан болса да, ұзақ жылдар бойына ұлтына беймәлім болып келген Ғұмар Қараштың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметін тарихи тұрғыдан зерттеу қазіргі заман қажет етіп отырған тың тақырып екендігін айғақтайды.

Тақырыбымыздың тарихи-танымдық маңызы осындай өзектілігімен ерекшеленеді.

Мәселенің зерттелу деңгейі. Ғ. Қараштың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметі, көзқарасы  біртұтас кешенді ғылыми жеке тақырып ретінде арнайы зерттелмегенімен, әдебиет, заң саласындағы зерттеулерде белгілі дәрежеде ғылыми айналысқа енді. Олардың құндылығы ғұмырнамалық, әдеби, саяси құқықтық көзқарасы ғылыми танымдық тұрғысынан жазылғандығымен және берілген бағалар өзінің әркелкілігімен ерекшеленеді. Қазақ халқының патриот перзенті Ғ.Қараштың аз ғана ғұмырының барлық қыры арнайы зерттеуге лайық. Ал жарық көрген әртүрлі зерттеулерді саралау Ғ.Қараштың өмірі мен қызметінің толық ашылып, зерттелмеген тұстары көбірек екендігін көрсетіп отыр. Ғалымдар Ғ.Қараштың әдеби-шығармашылық қызметінің қыр-сырын ашу бағытында көп еңбектенді. Ғ.Қараш туралы зерттеулердің басым көпшілігі оның ақын-жазушы, қаламгер ретіндегі шығармашылығын ашуға арналған. Ал Ғ.Қараштың қоғамдық-саяси қызметі толымды түрде жазылмай келеді. Бұл жағдайдың қалыптасуы тиісті деректердің ғылыми айналымға енбеуімен байланысты.

Ғ.Қараш – өткен ғасырдың 20-30 жылдары орын алған зорлық-зомбылықтың кінәсіз құрбаны болып жазықсыз жазаға ұшырап, кейін ақталған қазақ интеллигенциясының қайраткерлері қатарындағы ірі тұлғалардың бірі, қоғам және саясат қайраткері, шығармашылықтың ірі өкілі.       

Ғ. Қараштың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметін Алаш қозғалысы, оған қатысқан қазақ зиялылар тарихымен тікелей байланыстыра отырып зерттеуді қажет етеді. Өйткені өткен ғасыр басында ұлт азаттық қозғалысқа қатысқан интеллигенция өкілдерінің дені ұлттық мәселені шешуді Алаш алдына қойды. Осы мақсатта бұл ұлт-азаттық қозғалысқа қазақтың барлық оқыған зиялылары қатысты. Қазақстандағы патша үкіметінің отарлық саясатына қарсы қазақ оқығандарын өз айналасына топтастырып, олардың қоғамдық-саяси ой-пікірлерінің қалыптасуына ықпал етті.

Жиырмасыншы жылдары Алаш тарихы бойынша жарық көрген зерттеу жұмыстарының қатарына Н.Мартыненко құрастырған Алаш қозғалысының тарихына арналған «Алаш Орда» атты құжаттар жинағы сол кезеңдегі идеологиялық тұрғыда Алаш қозғалысын сынау мақсатында жазылғанымен Алаш қозғалысының тарихынан құнды деректер бере алатын құжаттар жинағы ретінде бүгінгі күнге дейін қолданылып келеді [2].

       1933 жылы желтоқсанда БК(б)П Қазақ Өлкелік Комитетінің жанындағы Партия тарихы институтында Алаш қозғалысы мәселесі төңірегінде болған қызу пікір-таласта аталмыш институт қызметкерлері С.Брайнин мен Ш.Шафиро «Алашорданың тарихи ролі» атты баяндама жасайды. Кейін аталмыш авторлар осы баяндама негізінде «Очерки по истории Алаш Орды» атты еңбек жариялайды. Бұл еңбекте С.Брайнин мен Ш.Шафироның Алаш қозғалысы жөніндегі тұжырымдары сол кезеңдегі идеология талабына сай жазылғанына қарамастан, авторлардың Алаш партиясы мен Алашорда тарихына қатысты нақтылы мәліметтері Алашорда идеологиясын ашық түрде насихаттау деп бағаланды. Осыдан соң БК(б)П Қазақ өлкелік партия комитетінің бюросы 1935 жылғы 15 сәуірдегі қаулысымен аталмыш кітап пайдаланудан алынып тасталды. Сонымен бірге жоғарыда айтылған Н.Мартыненко құрастырған құжаттар жинағы үшін де осы үкім оқылып, еңбек ғылыми айналымнан шығарылады [2].

Ғ.Қараштың қоғамдық қызметін зерттеуге арналған жұмыстар негізінен бірнеше кезеңдермен ерекшеленеді. Алғашында, яғни ХХ ғасырдың 30- жылдары кеңестік идеологияның үстемдігі жағдайында жарық көрген тарихи-саяси әдебиеттерде қайраткер ақынның қазақ әдебиетіндегі алатын орны туралы айтыла бастады. Алайда сол кезеңдегі заман талабымен Ғ.Қараштың қызметіне «буржуазияшыл-ұлтшыл» деген біржақты теріс баға берілді. Мәселен, Ғ.Тоғжановтың   1931 жылы Мәскеуден шыққан «Әдеби энциклопедияның» бесінші томына жазған мақаласында, С.Мұқановтың 1932 жылы «Қазақстан» баспасынан шыққан «ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті» атты еңбегінде Ғ.Қараштың әдеби мұрасына таптық принцип тұрғысынан талдау жасалды. Сондай-ақ алаш қозғалысы мүшелерінің өмірі мен қоғамдық-саяси қызметін зерттеу мәселесінде айырықша орын алатын С.Сейфулиннің «Тар жол тайғақ кешу» атты мемуарлық еңбегінде де Ғұмар молда ақын, Алашорданың жыршысы есебінде бағаланды [3].

Жоғарыда айтылғандай, кешегі Кеңес өкіметінің тұсында алаш зиялыларымен бірге Ғұмар Қараштың да дүниетанымы, саяси көзқарасы мен шығармалары жөнінде түрлі кереғар пікірлер айтылып, әрқилы бағалар беріліп отырды. Соған қарамастан Ғұмар Қараштың шығармашылығы мен қоғамдық-саяси қызметі зерттеушілер назарынан тыс қалмады.

Мәселен, 1934 жылы жарық көрген Шәңгерей жинағына Нұғыман Манайұлының жазған алғы сөзінде Шәңгерей мен Ғұмар өзара сабақтастық тұрғысынан қарастырылып, ақын өміріне қатысты кейбір тың мәліметтер келтіріледі [ 4].

Сонымен, 30-жылдары Ғұмар Қараш мұралары жөнінде бір жағынан ауыр сындар айтылып жатса, екінші жағынан ол қазақтың көрнекті ақын жазушылары санатында оқулық кітабына енгізіледі. Мәселен, 1939 жылы Е.Ысмайлов пен Т. Ақшолақовтың құрастыруымен орта мектептің 9 класына арналған хрестоматияда Ғұмардың 11 өлеңі мен «Сырым батыр» тарихи жыры жарияланды [5].

Ғұмартануда ғалым Есмағамбет Ысмайловтың орны ерекше. Ғалымның 1943 жылы қараша айында «ХХ ғасырдағы қазақтың демократияшыл әдебиеті» деген тақырыпта ғылым кандидаты дәрежесін алу мақсатында қорғаған диссертациялық еңбегі Ғұмар Қараш мұраларына мейлінше әділ баға беруімен ерекшеленеді [ 6].

Е.Ысмайловтың архивінде сақталған С.Аманжоловтың хатына қарағанда Ғұмар мұраларын жинауға оның да атсалысқанын көрсетеді. Соғыстан аман- сау оралған ғалым Сәрсен Аманжолов ғылыми жұмыс қызметімен Мәскеуге тоқтап, кітапхана, архивтерде жұмыс істегенде, Е.Ысмайловтың өтініші бойынша Қараш өлеңдерінің көшірмесін жіберіп отырған. Нақтылап айтқанда, С.Аманжолов Ғұмар Қараштың «Дұрыстық жолы» газетінде жарияланған өлеңдері мен мақалаларын түгелдей жинап, жіберіп тұрған, мұны мұрағат деректері дәлелдейді [ 7, 178 п.].

Бағасы: 2250 тг

Жұмысты көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз