Материалы

Есім баяндауышты хабарлы жай сөйлемдердің  құрылымдық-мағыналық үлгілері

Түркі тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде хабарлы жай сөйлемдер, жоғарыда аталғандай, предикат-баяндауыштарының қандай сөз табынан болғанына қарай екі топқа бөлінеді: 1. Етістік баяндауышты хабарлы жай сөйлем үлгілері. 2. Есім баяндауышты хабарлы жай сөйлем үлгілері. Есім баяндауышты хабарлы жай сөйлем үлгілерінің өзін біз предикат роліндегі сөздің валенттілік мәніне сәйкес іштей екіге бөліп қарастырамыз: 1. Бір орынды есім баяндауышты хабарлы жай сөйлем үлгілері. 2. Екі орында есім баяндаышты хабарлы жай сөйлем үлгілері.

 Бір орынды есім баяндауышты хабарлы жай сөйлем үлгілері

Жалпы, баяндауышы есім сөзден болған екі құрамды жай сөйлем үлгілері өз құрамына баяндауышы зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, үстеу, бар, жоқ модаль сөздерінен тұратын бірнеше үлгілерді біріктіреді. Сондықтан мұндай құрылымдық-мағыналық үлгілер субъект пен оның заттық, сындық, сандық, көлемдік, мекендік мағынасы жағынан бағалау сипатын, қалпын, бір нәрсеге тән екенін, яғни иелік сипаты сияқты түрлі мағыналарды білдіреді. Сол себепті олар баяндауыштарының мағыналық түріне қарай бірнеше топқа бөлінеді.

     Бағалау үлгісі.

1. Бұндай үлгінің баяндауыш позициясында зат есімдердің түрлі лексика-семантикалық топтары қолданылады. Сол себепті мұндай сөйлемдердің мағыналарының көп түрлілігі оларға негіз болатын зат есімдердің мағыналарының әр алуандығымен анықталады. Яғни сөйлем үлгісінің көп түрлілігі оның семантикалық ерекшелігімен байланысты. Аталған үлгінің баяндаыш позициясында зат есімдердің түрлі мағыналық топтары қолданылатындықтан, іштей олардың арасындағы мынадай түрлі мағыналық қатынастарды бөліп көрсетуге болады.

а) Субъект зат есім, ал предикат сол заттың заттың сапасын білдіретінсөйлемдер. Бұндай сөйлемдердің баяндауышы ретінде адам, кісі, кемпір, шал, жігіт, қыз, бала, дос, ақсақал, т.б. адамға қатынасты жалпы есімдер, адамның аты-жөні немесе олардың орнына қолданылатын жіктеу есімдіктері болады.

ә) Субъект зат есім, ал предикат сол заттың туыстық қатынасын білдіретін сөйлемдер. Бұл сөйлемдердің баяндауыш позициясында аға, іні, сіңлі, апа, нағашы, жиен, туыс, т.б. туыстық атауларды білдіретін сөздер қолданылады.

б) Субъект зат есім, ал предикат сол затты атақ-дәрежесі, лауазымы тұрғысынан сипаттап бағалауын білдіретінсөйлемдер. Мұндай сөйлемдердің баяндауышы ретінде хан, батыр, сұлтан, сарбаз, дәрігер, т.б. атақ-дәреже, кәсіп-мамандыққа байланысты сөздер жұмсалады.

Көріп отырғанымыздай, аталған үлгідегі сөйлемдердің предикаттық көрсеткіші адамға қатынасты зат есімдердің мағыналық топтары болғандықтан, субъект әрдайым жақтық болады. Яғни субъект ретінде адамның аты-жөні, жіктеу есімдіктері, кейде заттанған бұл деген сілтеу есімдігі мен есімше тұлғалы етістіктер болады.

Предикаттары жоғарыда көрсетілген зат есімдерден болған жай сөйлемдердің барлығына ортақ құрылымдық-мағыналық үлгінің жалпы мағынасы: «Субъектіні сапалық бағалау сипатын білдіру». Мысалы: 1. Байкөкше – ұрты салыңқыраған, қабағы көп ашылмайтын, шоқша сақалды, тұйық жүзді кісі (М.Ә.). 2. Жылтыр қара қасты, үлкен көзді, кесек қыр мұрында Дәрмен анық сұлу жігіт (М.Ә.). 3. Бөгенбай ат арқасына ерте қонған батыр еді (К.Ж.). 4. Жем бойындағы қырғында қалың ноғайды қашырған, Шу бойындағы төрт халықтың тоғысында мағұлдың бас батырын жекпе-жекте өлтіріп, қазақ пен қырғыздың жеңісіне жол ашқан Бесоба батыр – менмін (М.М.).

Баяндауыштары жалпы есімдерден (адам, кісі, шал, кемпір, ақсақал, ағайын, т.б.) болған мұндай сөйлемдерді екі компонентті сөйлемдер ретінде қарастырып отырғанымыз, мұндағы баяндауыш қызметіндегі сөздер сөйлемдегі ойды тұтас қамти алмайды. Сондықтан олар дербес мағыналы сөздер болғанымен, сол сөйлемдегі ойды тиянақтау барысында қалайда басқа бір анықтауыш сөздерді жетегіне ала отырып, яғни олармен түйдектеліп жұмсалу барысында ғана сөйлемді мағыналық жақтан тиянақтау дәрежесіне ие болады. Сол себепті ондай есімді предикат-баяндауыштарға анықтауыш мағыналы сөздер қатысты деп білеміз. Ал дәстүрлі синтаксисте олар зат есімдермен қабыса байланысып, анықтауыштық қатынас құрайтын сөздер ретінде қаралады.

Кей жағдайда аталған үлгіде есім баяндауыштар изафеттік тіркестің баяндауыш қызметінде жұмсалуының өзіндік ерекшелігі бар. Мысалы: 1. Біржан Керейдің ғана емес, аралас тұрған Атығай, Қарауылдың, қала берсе бүкіл Арқаның ардақтысы. 2. Оразбай – Рысқұлдың інісі Молдабектің баласы.

Бұл жерде жеке тәуелдік жалғаулы сөзді баяндауыш деуге келмейді.Өйткені ол сөйлемді жеке тұрып тиянақтай алмай, ілік жалғаулы сөзбен бірлікте айтылып, сол тобымен ғана сөйлемді тиянақтай алады. Және ілік жалғаулы сөздер негізінде меншіктік мағына білдіріп, анықтауыш қызметінде жұмсалғанымен, жеке тұрып баяндауыш қызметінде қолданылмайды. Олар тек тәуелдік жалғаулы сөздермен тіркесіп қана күрделі баяндауыш болады. Мысалы: 1. Күреңкөз қожа – Игіліктің ескі серігі (Ғ.М.). 2. Құнанбай – өз басы бір шешеден жалғыз, бәйбішенің жалғызы (М.Ә.).  

Енді бір сөйлем үлгілерінің баяндауыш позициясында негізгі және туынды сын есімдер қолданылады. Бастауыш әрдайым жақтық (адамға қатысты) болады. Жалпы, баяндауышы сын есімнен болған жай сөйлем үлгілері баяндауыш позициясындағы сын есімнің мағынасына қарай екі түрлі ерекшелікке ие болады. Біріншіден, баяндауыш ретіндегі сын есімдер өзінің тура мағынасында қолданылып, субъектінің таза сындық белгісін білдіреді. Мысалы: 1. Шеген сұлу, сұңғақ денелі, бұлшық еттері болаттай иірілетін, күнге күйген тобылғы торы екен (Ғ.М.). 2. Ғинаят өз-өзінен иығын қомдап қоразданып жүретін шойқаратұғын (Ә.К.).

Екіншіден, баяндауыш қызметіндегі сын есімдер өздерінің тура мағыналарынан жартылай айрылып, заттанған күйде субъектінің сындық сапасын оның қасиеті ретінде бағалау ыңғайында білдіреді. Мысалы: 1. Қүдайқұл сорының төрт құлағын жайлап отырған үш-төрт ауылдың жастары шетінен сауықшыл (З.А.). 2. Ол арманшыл еді. (Тіпті көп армандайтын) (М.М.).

Бұл сөйлем үлгілерінің жалпы мағынасы: «Субъектінің сындық сапасын оның қасиеті ретінде бағалауды білдіру».

Екі орынды есім баяндауышты хабарлы жай сөйлем үлгілері

Екі орынды есім баяндауышты жай сөйлем үлгілері өз құрамына субъект пен предикаттан бөлек тағы бір толықтауыштық бөлшекті қосады. Ондай сөйлем үлгілері тілдік шындықтың түрлі мазмұндық қатынасын білдіреді.

Екі орынды есім баяндауышты жай сөйлем үлгілерінің бірінде баяндауыш позициясында салыстырылатын субъектінің сапалық қасиетін білдіретін негізгі және салыстырмалы шырай тұлғалы сын есімдер, сын есім мен зат есімнің тіркесі қолданылады. Негізінен сын есімдер – лексикалық мағынасы мен синтаксистік қызметі жағынан сөйлемде бағыныңқы сыңар ретінде жұмсалатын сөздер. Бірақ кейде сын есімдер сөйлемнің соңында келіп, баяндауыш қызметін атқарғанда басыңқы сыңар да болып келе береді. Ал салыстыратын объект ретінде шығыс септік тұлғалы зат есім, соның ішінде жалқы есімдер және субстантивтенген басқа сөз таптары болады. Кейде оған гөрі септеулік шылауы тіркесіп жұмсалады. Бұл сөйлем үлгісінің жалпы мағынасы: «Субъектінің сындық не сапалық қасиетін басқа бір субъектімен не объектімен салыстыру жолымен білдіру».

Мұндай салыстырмалы сөйлем үлгілері құрамы жағынан біркелкі болмайды. Осымен байланысты олардың мағыналары да өзгеріп отырады. Олар негізінен мынадай мағыналық қатынастарда жұмсалады.

а) субъектінің не объектінің өзіне тән сапалық қасиетін басқа бір субъектінің не объектінің сапасымен салыстырғанда, одан артық не кем екендігін білдіреді. Мысалы: 1. Қазы Ыбырайдан әлдеқайда қу (Ғ.Мұст.). 2. Ол Европаның классикалық бишілерінің бәрінен шебер (С.М.).

Мұндай үлгінің баяндауышы ретінде субъектінің өзіне тән сапасын білдіретін сын есімдер қолданылады. Ал шығыс септік жалғаулы салыстырылатын объект сол баяндауыш қызметіндегі сын есімнің мағынасын нақтылап, дәлелдеп көрсетеді.

ә) Субъектінің сыртқы тұлғасын, көрінісін сол секілді басқа бір субъектімен салыстырғанда, одан оның өзіндік ерекшелігін, артықшылығын білдіреді. Мысалы: 1. Дәндібай Дәркембайдан қартаңырақ, ашаңдау. 2. Түсі ақ сұр келген, өзі қоңыр сақалды, кесек мұрынды Бөжей осы отырғанның бәрінен сұлу (М.Ә.).

б) Субъектінің жас мөлшерін не өмір сүрген уақыты жағынан басқа бір субъектіден не объектіден ерекшелігін білдіреді. Мысалы: 1. Тәкежан Абайдан екі жас үлкен. (Қылжақпас, әзілқой болатын) (М.Ә.). 2. Назымбек Шоқаннан ересек (С.М.).

Сонымен, біз диплом жұмысымызда жиналған материалдар негізінде қазақ тіліндегі есім баяндауышты сөйлемдердің түрлерін қарастырып, оларға мысал келтірдік. Тілдік фактілер көрсеткендей, өзінің табиғаты жағынан есім баяндауышты сөйлемдер де етістік баяндауышты сөйлемдер тәрізді ойды білдірудегі икемді синтаксистік форма болып табылады. Есім баяндауыштар да екі құрамды сөйлемдердің предикативтік орталығы болып саналады және құрылысы мен қызметі жағынан жан-жақтылығымен сипатталады. Есім баяндауышты сөйлемдердің мағынасының жан-жақтылығы олардың предикат-баяндауыштарының

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz