Материалы

Етістік баяндауышты хабарлы жай сөйлемдердің  құрылымдық-мағыналық үлгілері

   Етістіктің лексика-семантикалық сипатының мейлінше өрісті болатын себебі – ол семантика тек субъектінің іс-әрекетін ғана емес, табиғат ауқымында, қоғам өмірінде ұшырасатын, адамның абстракты ойы мен санасында туатын неше алуан амал, әрекет, іс, қимыл, қозғалыс, жай, күй сияқты процестерге қатысты ұғымдарды түгел қамтиды.

    Етістіктің лексика-семантикалық формаларының бай болатын себебі – ол формалар амал-әрекеттің болу мезгілін,жүзеге асу кезеңін және олардың өту сипатын, яғни бағыты, қарқыны, тынуы тәрізді жайларды бағдарлатады, демек, етістік формалары осы және олардан өзге әртүрлі құбылыстардың көрсеткіштері есебінде қызмет етеді» [11, 222].

Көріп отырғанымыздай етістіктің валенттілігі оның бай лексика-семантикалық сипатымен тығыз байланысты.

Ал прфессор Н.Оралбаева етістіктің тіркесімділігі, сөйлемдегі ролі туралы былай дейді: «Тілімізде етістік өте жиі қолданылады, құрамында етістік жоқ сөйлемдер сирек кездеседі. Етістік сөйлемнің ұйытқысы, оның өз маңына басқа сөздерді ұйымдастыру қабілеті күшті. Сөйлемде етістік болса, ол етістік атаған қимылдың жасаушысы, қимылға түсетін зат, қимылдың жасалған орны мен мезгілі, қимылдың қалай жасалғаны сияқты оған қатысты түрлі мағыналарды білдіру қажеті туады. Бұл сөйлемнің құрамына әсер етеді, сөйтіп бұдан етістіктің ұйытқы қызметі көрінеді» [12, 5].

Ғалымның бұл пікірінен біз қарастырып отырған сөйлем модельдерін бір, екі, үш орынды деп бөлуде етістік-предикаттың басты мағыналық бөлшек екенін анық танимыз.

Сөйлемнің мағыналық құрылысы предикат пен оның аргументтерінен құралады. Аргументтердің саны предикаттың валенттілігіне байланысты деп есептеледі. Сөйлем субъектісі де сол аргументтер қатарына енеді. Аргументтердің қанша «орын» иеленетінін предикат анықтайды. Осыған байланысты предикат «бір орынды», «екі орынды», «үш орынды» болып бөлінеді. Бір орынды предикат тек субъектімен байланысады.мұндай объект саны, әдетте, үштен аспайды.

Қазақ тілінде жай сөйлемдер мен олардың бөлшектерін талдау үшін етістіктердің валенттілік типтерін анықтап сипаттау өте маңызды. Тілімізде етістіктер бір валентті, екі валентті, үш валентті, төрт валентті болып бөлінеді. Предикат роліндегі етістіктердің не есімдердің валенттілігі олардың лексикалық мағыналарынан шығады. Осы тұрғыдан алғанда қазақ тіліндегі етістіктердің мағыналық топтарын зерттеген А.Хасенова, А.Ысқақов, Ы.Маманов, М.Оразов, Қ.Қасабекова, Б.Қасымова сияқты ғалымдардың және етістіктің аналитикалық формасының құрылысы мен мағыналық реңктерін жан-жақты талдаған профессор Н.Оралбаеваның еңбектері бар. Әсіресе, етістіктердің мағынасын арнайы зерттеген ғалым М.Оразов тіліміздегі етістіктерді мағынасына қарай он екі топқа бөліп көрсетеді.

Етістік-предикаттардың семантика-грамматикалық түрлерінің сан алуандығы сөйлемнің мағыналық түрлерін бөліп топтарстыруға негіз болады. Бұған дейінгі көптеген еңбектерде сөйлемнің баяндауышын сипаттауда әдетте, оның морфологиялық  жағы есепке алынада да, ал оның морфологиялық, синтаксистік, семантикалық мәндерінің өзара қатынасына назар аударылмады. Сондықтан қазіргі кезеңдегі етістік – предикаттың мәнін комплексті, кең түрде қарастыру синтакссистегі тұлға мен мазмұнның бірлігін анықтайтын сөйлемнің семантика-синтаксистік түрлерін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді. Предикаттық позициядағы етістіктер өзінің валенттілік мәні мен мағыналық сипаты жағынан бір-бірінен ерекшеленеді. Сондықтан олар арқылы әрі тұлғалық, әрі мағыналық құрылысы бойынша әр түрлі сөйлем модельдері жасалады.

Бір орынды етістік баяндауышты хабарлы жай сөйлем модельдері

Бір орынды етістік баяндауышты жай сөйлем модельдерінің тұлғалық құрылысы синтаксистік қызметі жағынан мынадай формуланы білдіреді: бастауыш – етістік баяндауыш. Мұнда баяндауыш позициясын түрлі мағыналық топтағы және түрліше етіс тұлғасындағы бір валентті етістіктер құрайды. Ал бастауыш позициясы жақтық немесе жанды субъектіні білдіретін сөздермен беріледі.

Предикат-етістіктің семантика-синтаксистік түрлеріне назар аудара отырып, С.Д.Кацнельсон оларды «абсолюттік» және «қатыстық» (относительные) предикаттар деп бөледі. Абсолюттік предикаттар басқаға қатыссыз, тек бір ғана субъектіге не объектіге тән белгіні не оның қасиетін білдіреді. Орыс тілінде ғалым оған мынадай етістіктерді жатқызады: спать, ходить, гулять, стоять, плакать, гореть, зябнуть, быть ребенком, быть отважным, быть солдатом, т.б.

Енді қазақ тіліндегі бір орынды сөйлем үлгілерінің теориялық мәселелеріне көңіл аударайық.

Бір орынды сөйлем үлгілерінде, әдетте, предикат позициясында негізгі етіс тұлғалы адамның түрлі психофизиологиялық қалпын, күйін, жағдайын білдіретін етістіктер жұмсалады. Қазақ тілінде етістіктердің ондай тобына мынадай етістіктер жатады: күлу, жылау, күрсіну, қызару, қысылу, қуару, сасу, тұнжырау, түтігу, дағдару, әлсіреу, қалжырау, шаршау, жүдеу, толығу, шошу, қорқу, тіксіну, түршігу, тыжырыну, тұнжырау, т.б. Бұл етістіктер өздерінің лексикалық мағыналары арқылы көбіне адамға не кейде басқа бір жанды заттарға қатынасты субъектінің психикалық не физиологиялық күйін-қалпын білдіреді.

Мысалы: 1. Мағауия жүдеп кетіпті (М.Ә).

2. Дьяков қалжырады. (Таң алдында столға басын салып, бірер сағат мызғып алды) (Ә.Н).

3. Бала әлсіреді. (Сүйеу қарт соны байқаса да, суық жүзін сырт салып сыздап отыр!(Ә.Н).

4. Мюлгаузен түтігіп алған. (Үйді ерсілі-қарсылы кезіп жүр).

5. Балкүміс   жылап   жіберді.   (Тұра

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz