Материалы

Қазақ тіліндегі екі құрамды хабарлы жай сөйлемдердің құрылымдық-мағыналық үлгілері

Сөйлемнің мағыналық құрылысындағы негізгі әрі жетекші бөлшек – предикат. Сөйлемнің басты мағыналық мүшелері – субъект пен предикатты сипаттай отырып, И.ИМещаннинов былай деп жазады: «Субъект пен предикат сөйлем мүшелері емес, бірақтұлғалана отырып, солар арқылы көрініс табады».

         Қазақ тілінде предикат-баяндауыштың жасалу жолына қарай екі құрамды хабарлы жай сөйлемдер үлкен екі топқа бөлінеді: 1) Етістік баяндауыш жай сөйлемдер. 2) Есім баяндауышты жай сөйлемдер.

         Етістік баяндауышты жай сөйлемдер еміс баяндауышты жай сөйлемдерге қарағанда білдіретін грамматикалық  қатынастарының кеңдігімен және құрылымдық тұлғаларының әртүрлілігімен ерекшеленеді. Өйткені етістік – табиғаттағы сан алуан құбылыстар, түрлі іс-әрекеттер мен қимыл процестерді білдіретін өте күрделі сөз табы. Оның күрделілігі грамматикалық мағынасынан жан-жақталағымен, синтаксистік қызмет аясының кеңдігімен және категорияларының көптігімен айқындалады. Сондықтан дат ғалымы О.Есперсен: «Глагол дает жизнь предложению, и поэтому он важен для построения предложения» [32], - деп жазады.

         Етістік баяндауыштар құрамына бастауыш та кіретін бір,екі,үш,төрт міндетті бөлшектер үшін орын әзірлейді. Баяндауыштың құрылысында ғана сөйлемнің мазмұны бейнеленеді. Сөйлемнің предикативтік орталығы баяндауыш,әсіресе, етістік баяндауыш болғандықтан, біз етістіктің валенттілігі мәселесіне соқпай өте алмаймыз. Түркі тіл білімінде валенттілік мәселесі соңғы уақыттарда ғана қарала бастаған мәселе. Негізінен валенттілік – сөздердің бір-бірімен мағыналық және синтаксистік жағынан үйлесімді байланысуы болып табылады. Алғаш валенттілік теориясы тіл білімінде синтаксистік деңгейде ғана қаралса, қазіргі тіл білімінде бұл теория синтаксистік және семантикалық валенттілік деп екіге бөлініп қарастырылады. Семантикалық валенттілік сөздің белгілі бір мағынасының потенциальды мүмкіндігі мен екінші сөздің мағынасының байланысу мүмкіндігінің сәйкестігі, шектестігі, мазмұндастығы. Ал синтаксистік валенттілік – сөздің синтагматикалық деңгейде басқа сөзбен синтаксистік қарым-қатынасқа түсу мүмкіндігі. Яғни белгілі бір сөз табының сөз формалары арқылы түрленіп, екніші сөз формаларымен байланысы. Семантикалық валенттілік пен синтаксистік валенттілік бір-бірінен өзгеше құбылыс болғанымен, диалектикалық тұрғыдан бір-бірімен байланысты, қатысты ұғымдар. Жалпы, валенттілік проблемасы – өте күрделі әрі жан-жақты құбылыс, ол экстралингвистикалық және тілдің ішкі заңдылығы факторлары арқылы реттеліп отырады.

         Қазақ тіл білімінде етістіктің валенттілік мәселесі арнайы зерттелмегенімен, жалпы етістіктің тұлғалық және мағыналық ерекшеліктері жан-жақты талданған. Мысалы, ғалым А.Ысқақов бұл жөнінде былай деп жазады: «Етістік – тіліміздегі сөз таптары ішіндегі ең күрделі және ең қарымды грамматикалық категория. Етістіктің күрделілігі мен қарымдылығы оның аса өрісті лексика-семантикалық сипатымен, бай лексика-грамматикалық формаларымен, көсіліңкі синтаксистік қызметімен тығыз байланысты.

Етістіктің лексика-семантикалық сипатының мейлінше өрісті болатын себебі – ол семантика тек субъектінің іс-әрекетін ғана емес, табиғат ауқымында, қоғам өмірінде ұшырасатын, адамның абстракты ойы мен санасында туатын неше алуан амал, әрекет, іс, қимыл, қозғалыс, жай, күй сияқты процестерге қатысты ұғымдарды түгел қамтиды.

Етістіктің лексика-семантикалық формаларының бай болатын себебі – ол формалар амал-әрекеттің болу мезгілін,жүзеге асу кезеңін және олардың өту сипатын, яғни бағыты, қарқыны, тынуы тәрізді жайларды бағдарлатады, демек, етістік формалары осы және олардан өзге әртүрлі құбылыстардың көрсеткіштері есебінде қызмет етеді» [11, 222].

Көріп отырғанымыздай етістіктің валенттілігі оның бай лексика-семантикалық сипатымен тығыз байланысты.

Ал прфессор Н.Оралбаева етістіктің тіркесімділігі, сөйлемдегі ролі туралы былай дейді: «Тілімізде етістік өте жиі қолданылады, құрамында етістік жоқ сөйлемдер сирек кездеседі. Етістік сөйлемнің ұйытқысы, оның өз маңына басқа сөздерді ұйымдастыру қабілеті күшті. Сөйлемде етістік болса, ол етістік атаған қимылдың жасаушысы, қимылға түсетін зат, қимылдың жасалған орны мен мезгілі, қимылдың қалай жасалғаны сияқты оған қатысты түрлі мағыналарды білдіру қажеті туады. Бұл сөйлемнің құрамына әсер етеді, сөйтіп бұдан етістіктің ұйытқы қызметі көрінеді» [12, 5].

Ғалымның бұл пікірінен біз қарастырып отырған сөйлем модельдерін бір, екі, үш орынды деп бөлуде етістік-предикаттың басты мағыналық бөлшек екенін анық танимыз.

Сөйлемнің мағыналық құрылысы предикат пен оның аргументтерінен құралады. Аргументтердің саны

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz