Материалы

Сөйлемнің құрылымдық-мағыналық бөлшектері

Сөйлемді зерттеумен айналысушы ғалымдардың барлығы да оның басты қасиеті ретінде предикативтілікті атайды. Бұл категорияның дамуының өзі сөйлемді сөйлем ететін не, яғни қандай факторлар әсерінен сөйлем хабарды білдіреді немесе коммуникаивтік қызмет атқарады деген мәселенің қойылысынан басталады. Бұл мәселені толық шешу үшін зерттеушілер сөйлемнің құрылысын, атап айтқанда, оның құрылымдық бөлшектерінің өзара әректін қарастырады.

Осы тұрғыдан алып қарағанда сөйлемнің тұлғалық және мағыналық құрылысын модель түрінде сипаттауда қазіргі синтаксис ғылымында екі түрлі түсінік бар. Оның біріншісі – сөйлемді предактивтілік бірлік ретінде қарастырудан шығатын оның тұлғалық құрылысына назар аудару. Мұндай түсінікте құрылымдық модель сөйлемнің ең кіші предикативтік негізін құрайтын бөлшектерден тұрады. Сөйтіп анықталған мұндай құрылым қатысымдық бірлік және жағдайдың атауы болуға қабілетті нақты сөйлем болып табылады. Мысалы: Түн болды. Жауын күшейе түсті.

Сөйлемнің құрылымдық моделінің екінші түсінігі предикативтік бірлік ретінде сөйлемнің тұлғалық ұйымдасуына ғана емес, сондай-ақ оның мағыналық құрылысына да назар аудартады. Демек, бір мезгілде оның грамматикалық және мағыналық толықтығы ескеріледі. Сөйлемнің құрылымдық моделін бұлай түсіну кең түрде болады және мағыналық бөлшектердің саны да көбірек қосылады.

Мысалы: 1. Су Құсайын Ақанның зілмен айтқан сөзінен жасқанып қалды  (С.Ж.) немесе Ашуға мінген Бөгенбай өзінің бес жүз жігітіне атқа қонуды бұйырды (Қ.Ж.).

Құрылымдық модельді сөйлемнің атауыштық (номинативтік) мазмұны ретінде түсіну семантикалық зерттеулерге бағыттайды. Сөйлемнің құрылымдық моделі туралы бұндай екі түснік бірін-бірі жоққа шығармайды, қайта бірін-бірі толықтыра түседі. Ал бұл бұған дейін қарастырылған құрылымдық модельдің екі түрі – кіші және кеңейтілген құрылымдық модельдер туралы айтуға мүмкіндік береді.

Міне, предикативтіліктің сөйлемнің құрылымдық-мағыналық моделін жасаудағы рөлі осы айтылған тұжырымдардан белгілі болады. Яғни, біріншісінде, субъект мен предикаттан құралған сөйлемнің предикативтік негізі өз алдына дербес мағыналы, контекстен тыс жеке қолданыла алатын сөйлемнің кіші құрылымдық моделін жасайды. Ал екінші бір жағдайда сөйлемнің предикативтік негізі субъект мен предикаттан басқа мағыналық бөлшектермен толығу нәтижемінде пайда болатын сөйлемнің кеңейтілген құрылымдық моделін жасайды. Ал сөйлем моделінің бұл екі түріне біз бұған дейінгі тарауда толығырақ тоқталып өттік.

Жалпы, предикативтілік теориясының зертелуінің өзі ертеден басталды және ол түрлі лингвистикалық бағыттарда түрліше қарасытырлады. Сондықтан предикативтілік мәселесі туралы ой-пікірлер де жан-жақты.

Алғаш зерттеушілер сөйлемнің мәнін басты құрылымдық бөліктердің не сөйлем мүшелерінің өзара қатынасынан қарастырды. Сөйлемнің екі бөлшегін бір-біріне қарама-қарсы қоя отырып, зерттеушілер оларды пайымдаудың субъектісі мен предикатына сәйкес келеді деп есептеді. Сөйлемді мұндай бөлшектеу тіл білімінде логикалық бағытқа тән болды. Сөйтіп, лингвистикада предикативтілік ұғымы пайымдаудыңипредикаты мен субъектісі арасындағы қатынас сияқты логикалық ұғымға ұқсас болып шықты. Сондықтан предикативтілік категориясыныі  жалпы және дәстүрлі анықтамасының өзі логикалық субъекті мен предикатқа сәйкес келетін сөйлем мүшелрінің немес бөлшектерінің арасындағы қатынасқа келіп тіреледі.

Предикативтілік мәселесі түркологияда алғаш Н.А.Баскаков, Н.К.Дмитриев, Э.В.Севортян, Е.И.Убрятова, М.З.Закиев, т.б. ғалымдарының еңбектерінде сөз болады. Және олардың барлығына тән ортақ тұжырым – предикативтілік сөйлемнің басты қасиеті ретінде алынады. Мысалы, Н.А.Баскаков предикативтілік қатынасты сөз тіркесіне қарама-қарсы категория ретінде қарастырды. «Предикативтік сөз тіркесі бір сөз ұғымының екінші бір сөз-ұғым арқылы жалпылану, абстрактілену фактісін көрсететін сөздердің тіркесін білдіреді. Ал атрибутивтік сөз тіркесі бір сөз-ұғымның екінші бір сөз-ұғымға қатынасы арқылы дифференциациялану (бөлшектену), нақтылауын білдіреді), - дейді [32].

Ал өзінің келсесі бір еңбегінде ғалым предикативтілік қатынастың мәніне тоқталады. «Предикативтілік қатынастың мәні мынадай: бірінші нақты ұғым модельдік және шақ категорияларымен сипатталатын универсальды динамикалық белгіге ие екінші бір абстарктілі ұғым арқылы салыстырылады, жалпыланады. Атрибутивтік конструкцияның құрылысы  да салыстырылатын екі сөз-ұғымынан тұрады. Тек оның бірі екіншісіне нақтылаушы белгі ретінде қатынасады» [32].

Н.К.Дмитриев барлық түркі тілдернің синтаксистік құрылысын екі бөлікке бөледі: сөйлем түрлері және сөз тіркесі түрлері. Ол «сөйлемде екі полюс болуы қажет: бастауыш (субъект) , баяндауыш (предикат). Сол екі логика-грамматикалық полюссіз (субъект-предикат) сөйлем де болмайды. Бөліктері бір –бірімен бастауыш және баяндауыштық қатынастағы кез келген тіркес сөйлем болып табылады. Ал, керісінше, бөліктері бір-бірімен бастауыш пен баяндауыш сияқты ішкі байланысы жоқ кез келген синтаксистік тіркес сөйлем емес, сөз тіркесі болып табылады. Сөйлем қандай да бір аяқталған ойды білдіреді. Ал сөз тіркесінде толық пікір жоқ, ойдың бөлшегі, не тұтас бір ойға мегзеу, нұсқау бар».

Сөз тіркесі мен сөйлемнің айырмашылығын айта отырып, Н.К.Дмитриев мынаны ескертеді: «сөз тіркесі объектісі не пысықтауышы бар іс-әрекетті білдіруі мумкін. Бірақ ол

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz