Материалы

Жай сөйлемнің құрылымдық-мағыналық үлгісін жасау мәселелері

Синтаксис ғылыми лингвистикалық пәндер жүйесінде маңызды орын алады. Оның себебі академик В.В.Виноградовтың сөзімен айтқанда, «синтаксис грамматиканың ұйымдастырушы орталығы» болып есептеледі. Ал, сөйлем – өзінде тілдің неғұрлым мәнді екі танымдық және коммуникативтік қызметін білдіретіндіктен синтаксистің негізгі бірлігі болып табылады.

Бүгінгі таңда лингвистикада сөйлем көп қырлы (аспект) ретінде қаралады. Сондықтан сөйлемді толық меңгеру үшін оның түрлі қырларын бөліп қарау үлкен мәнге ие болады. Шетел, соның ішінде орыс тіл білімінде сөйлемнің алуан түрлі қырлары В.Г.Адмони, И.П.Распопов, П.А.Лекант, Н.Д.Арутюнова, В.И.Кодухов, В.В.Богданов, И.П.Сусов, т.б. көптеген ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты талданады. Және олардың әрқайсысы өз зерттеулерінде сөйлемнің негізі, ең алды қажетті деген қырларын анықтап сипаттауға күш салады. Бұл синтаксистік құрылыстың, әсіресе, күрделі құбылыс ретінде жай сөйлемнің сан қырлы жақтарын анықтай отырып, тілдің синтаксистік бірліктеріне жүйелі түрде сипаттама беру үшін маңызды деп есептеледі.

Қазіргі кезде сөйлемнің сан алуан қырлары ішінде негізгісі – оның құрылысы мен мағынасы жағынан зерттеу болып табылады. Бұл бағыт тіл мен тілдесімді (речь) сипаттап меңгеруде сөйлемнің түрлі қырларының жетістіктерін біріктіруге мүмкіндік береді.

Өзінің хабар беру мазмұны жағынан сөйлем екі жақтылығымен сипатталатын күрделі тілдік белгі болып табылады. Сөйлемнің тұлғасы оның мазмұнымен тікелей байланысты ғана емес, әрі онымен органикалық бірлікте. Бұл бірлікте мазмұн шешуші мәнге ие болады. Ол сөйлемді құрылымдық-ағыналық талджаудың негізіне жатады. Сөйлемді толық меңгеру оынң екі жағын – тұлғалық және мағыналық жағын бірдей ескергенде ғана мүмкін болады. Ал бұған дейінгі тілдің бүкіл синтаксистік жүйесін, соның ішінде жай сөйлемді сипаттаудың дәстүрлі әдістері жеткіліксіз болды. Бірақ тіл білімінің жетістіктері жай сөйлемді сипаттаудың жаңа тоериялық негізін жасауға мүмкіндік беріп отыр.

Осымен байланысты жай сөйлемнің құрылымдық модельдерінің жасалу принциптерін және олардың белгілі бір жүйеге түсірілген байланыстарын қалыптастыру қазіргі синтаксисте одан туындайтын көптеген теориялық мәселелерді көтереді. Ондай меселелер қатарына тіл білімінде түрлі мектептердің соңғы жылдардағы зерттеулері нәтижесінде қалыптасқан сөйлемнің моделі, сөйлем моделінің жүйелі қалыптасуы, трансформациялық қатар, сөйлемнің парадигмасы, және ең соңында әрбір тілдегі сөйлем моделінің жүеленген тізімін жасау сияқты мәселелер жатады. Бұл ұғымдардың әрқайсысы кейінгі жылдары синтаксистік зерттеулер арнайы зерттеу обьектісі ретінде қарала бастады. Ал осы ұғымдардың ішінен  біздің зерттеу обьектіміз – сөйлем моделі дегеніміз не, солның ішінде құрылымдық және мағыналық модель, олардың қалыптасуы, белгіленуі, мағыналық бөлшектері, сөйлем моделінің жалпы мағынасы сияқты жай сөйлемді құрылымдық және мағыналық сипатауға байланысты жалпы тоериялық мәелелерді қамтиды.

Қазіргі синтаксис ғылымында «сөйлем» деген терминнің өзі екі түрлі мағынада қолданылады. Біріншіден, сөйлем – тілдің бірлігі ретінде (еденица языка). Екіншіден, сөйлем – тілдесімнің бірлігі ретінде (еденица речи). Бұл жөнінде алтай тілінің маманы А.Т.Табыкова былай деп жазады: «Әдетте, «сөйлем» терминімен бір-бірімен тығыз байланысты, бірақ бір-бірінен мәні жағынан  өзгеше синтаксистің екі түрлі обьектісі белгіленеді. Оның бірі – бір-бірімен грамматикалық байланыстағы лексикалық бірліктерден (сөздерден) құралған, белгілі бір тілдің заңдары бойынша ұйымдасқан тілдесім құрылымдары (речевое построение). Мұның сөйлем формасында салыстырмалы түрде аяқталған ой білдіреді. Ол хабар беру мақсатында яғни қатысымдық бірлік ретінде қолданылады. Екіншіден, «сөйлем» терминімен жоғарыда аталған тілдесім құрылымдарымен салыстырмалы түрдегі тілдің бірлігі, яғни тілдік сөйлем жасалатын үлгі не «форма» түсініледі. Мұндай тілдің бірлігі  ретіндегі бір сөйлемге не «сөйлем үлгісіне» бірнеше шексіз нақты сөйлеу құрылымдары сәйкес келуі мүмкін» [32].

         Сондықтан қазіргі синтаксисте сөйлемді тілдің бірлігі ретінде белгілеу үшін «құрылымдық модель» не «сөйлем моделі» термині, ал сөйлемнің процесінде жұмсалуын, яғни тілдесімнің бірлігі ретінде белгілеу үшін айтылым (высказывание) термині қолданылып жүр.

Осымен байланысты қазір жай сөйлемді модеь түрінде сипаттаумен айналысып жүрген ғалымдардың көпшілігі жай сөйлемді тұлғалық және мағыналық жағынан зерттеу оны модель түрінде сипаттаудағы алғашқы қадам деп санайды.

Жай сөйлемді жаңа модель түрінде сипаттауға алғаш рет қадам жасаған ғалымның бірі Н.Ю.Шведова болды. Ол өз еңбегінде жай сөйлемнің құрылымдық моделін және оның парадигмаларын негізгі қағидалары ретінде автор мыналарды айтады:

1. Сөйлемнің тұлғалық және қызметтік қырларын бөліп көрсету.
2. Өзінің жеке ұйымдастыру мен дербес мағынасы бар қарапайым үлгі ретіндегі құрылымдық модеь туралы қағида.
3. Предикативтіліктің жекелеген жақтарын көрсететін сөйлем тұғаларының жүйесі (не парадигмасы) туралы [32].
4. Сөйлемде оның грамматикалық және мағыналық құрылысының категорияларының сәйкессіздігі туралы.

Бұл аталған мәселелердің барлығы кезінде баспасөз бетінде кеңінен талықыланады.

Жай сөйлемді сипаттаудың жоғарыдағы бөлек жаңа моделін О.И.Москальская ұсынады. Оның мәні «сөйлем моделі, сөйлем моделінің жүйелі қалыптасуы, трансформациялық қатар, сөйлемнің парадигмасы, синтаксистік процестер және синтаксистік дервация сияқты ұғымдарды біріктіріп, біртұтас қарастыру». Автор «сөйлемді синтаксистік сипаттаудың қарастырылып отырған жаңа моделіне жаңалық – ең алдымен, жоғарыда аталған барлық ұғымдарды біріктіру, оларды белгілі бір топтарға бөлу, жай сөйлемді негізгі обьект ретінде жүйелі сипаттауға және өзінің мағынасы бойынша біртұтастықты қамтамасыз етуге бағытталған бірізді талдауды асыру», - деп көрсетеді [32].

Жай сөйлемдерді модельдік сипаттаудағы басты мақсат – біріншіден, жай сөйлемдердің табиғатын ашып көрсету болса, екіншіден, жай сөйлемдердің жалпы моделінің тізімін көрсетуге бағытталған олардың типологиясын жасап сипаттау. Сөйтіп, сөйлемнің моделі ұғымы соңғы жылдардағы теориялық және сипаттамалы синтаксистің орталық мәелелесінің бірі болып отыр.

Сонымен сөйлемге қатынасты алғанда, модель дегеніміз не?? бұл жөнінде белгілі орыс ғалымы Т.П.Ломтев былай дейді: «Модель дегеніміз – тілдік фактілерден бөлек символдық абстракция не формалық схема емес. Арнайы символдар арқылы көрінетін сөйлемнің құрылысы оның формуласы немесе моделі болып табылады» [32].

Демек, сөйлемнің құрылысы – заттар мен олардың қатынасы және олардың ты символдық         түрде бейнеленетін тұлғалық құрылым. Ал сөйлемніңғ моделі ерек

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz