Материалы

Жай сөйлемнің мағынасын зерттеудегі көзқарастар

Бірақ сөйлемнің мағынасы соңғы жылдарда ғана арнайы зерттеу обьектісі болып қарала бастады. Өйткені көптеген лингвистикалық бағыттарда соңғы уақытқа дейін грамматика өзінің обьектісін толық меңгеру үшін сөйлемнің тұлғалық құрылысына басым назар аудару керек деген пікір етек алып келеді. Бірақ соңғы жылдардағы тіл білімінің дамуы сөйлемнің мағынасын ескермей жүргізілген синтаксистік зерттеулердің тиімсіз екенін көрсетті. Бұны мойындау сөйлемнің мағыналық құрылысымен байланысты. Оның тұлғалық және мағыналық жағынан өзара әркеттестігімен байланысты мәселелерді зертттеуге деген қызығушылықты туғызды. Сөйтіп соңғы 20-30 жылда орыс және түркі тіл білімінде осы мәселелерді қарастырған көптеген ғылыми еңбектер пайда болды. Олардың арасында маңыздылары Н.Ю.Шведова, Н.Д.Арутюнова, Г.А.Золотова, Т.П.Ломтев, В.Г.Гак, В.В.Богданов, Т.В.Алисова, Н.Н.Арват,  түркі тілдері бойынша И.Х.Ахматов, М.З.Закиров, Б.Н.Соловар, А.Т.Тыбыкова, т.б. ғалымдардың еңбектері.

Сонымен сөйлемнің мағынасы шетел, соның ішінде орыс тіл білімінде басты зерттеу обьектісіне айналған болса, қазақ тіл білімінде бұл мәселеге соңғы жылдары ғана назар аударыла бастады. Дей тұрғанмен қазақ тіл білімінде сөйлемнің мағыналық жағына көңіл аударған ғалым С.Аманжолов болды. Ол өзінің 1940 жылы шыққан «Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы» деген еңбегінде қазақ тіліндегі хабарлы жай сөйлемдерді мағынасына қарай 8 топқа бөліп қарастырады. Олар: 1. Қимыл хабарлы. Мысалы: Қан сонарда бүркітші шығады аңға, Тастан түлкі табылар аңдығанға. 2. Сын хабарлы. Мысалы: Шортанбай, Дулат пенен Бұхар жырау, өлеңі бір жамау, бірі құрау. 3. Сан хабарлы. Мысалы: Төрт жерде төрт он алты. 4. Мекен хабарлы. Мысалы: Есік көлі биіктігі бір километрге жуық таудың үстінде. 5. Мақсат хабарлы. Мысалы: Ол келер жаз серуенге шықпақ. Оның ойы – оқу. 6. Анықтама хабарлы. Мысалы: Алтын – металл. Оқу – өнер. 7. Себеп хабарлы. Мысалы: Оның озып шығуы ерінбегендіктен. 8. Тақырып  хабарлы. Мысалы: Әңгіме – Мұқаштың баяндамасы туралы. Мәселе – темір жолдың салынуы жөнінде.

Бұлай бөлуде профессор С.Аманжолов баяндауыштың мағынасын негізге алады. Мұның өз ғалымның сөйлемнің мағыналық құрылысын талдауда басты мағыналық бөлшек – предикат мүше екендігін тани білгендігінің айқын дәлелі. С.Аманжолов көрсеткен хабарлы жай сөйлемнің үшеуі етістікті сөйлемге, бесеуі есімді сөйлемге жатады.

Көріп отырғанымыздай, оған дейін қазақ тілінде сөйлемдер көбіне құрылымдық жағынан топтастырылса, С.Аманжолав өз еңбегінде олардың мағынасын да ескере отырып бөліп қарастырады. Демек, қазақ тіл білімінде хабарлы жай сөйлемдер модель түрінде қарастырылғанмен, сол модельді жазудың негізі болып табылатын сөйлемді құрылымдық-мағыналық қыры бойынша сипаттаудың алғашқы нышандары ғалымның еңбегінде болды.

Бұдан кейін сөйлемнің мағыналық жағын қарастырған ғалым профессор М.Балақаев болды. Ол өзінің «Қазіргі қазақ тілі» деген еңбегінде хабарлы сөйлемдердің мазмұны әр түрлі болатынын және ол көбіне баяндауыштың мағыналық және тұлғалық ерекшелігіне байланысты екендігін айтып, оларды болымды, болымсыз, қалау, болжау мәнді болып бөлетіндігін айтады [8].

Ал ғалым О.Төлегенов жоғарыда атылған айтылу мақсатына байланысты бөлінудің мағыналық ерекшеліктеріне тоқталады.

Профессор Р.Әміров жай сөйлемдерді логикалық-грамматикалық типтеріне қарай топтастырады [5].

         Сөйтіп, бүгінгі таңда лексикалық семантикамен қатар грамматикалық семантиканың орталығы болып отырған сөйлемнің мағынасы туралы мәселе қойылып отыр. Әрине сөйлемнің мағынасын зертеу түркі тілдері бойынша әзірге шектеулі тілдердің материалдары арқылы жүргізіліп отыр. Атап айтар болсақ, бұл бағыттағы негізгі зерттеу қарашай-балқар тілі бойынша И.Х.Ахматов, ұйғыр тілі бойынша А.Т.Тыбыкова, ханты тілі бойынша  Н.В.Соловардың еңбектері. Осылардың ішінде жай сөйлемді тұлғасы мен мағынасы жағынан тығыз бірлікте зерттеп сипаттаған ғалым И.Х.Ахматов              болды [32].

         И.Х.Ахматовтың еңбегінде түркологияда алғаш рет синтаксистік семантикаға қатысты барлық мәселелерді бір-бірімен байланысты зерттеу және сол мәселелер бойынша тұтас бір концепция жасап шығару көзделген. Автор алдына мынадай міндеттер қойған:

1. Жай  сөйлемнің тұлғалық және мағыналық құрылысын сипаттау.

2. Жай сөйлемнің грамматикалық және мағыналық құрылысы арасындағы өзара қатынасты анықтау.

3. Сөйлемнің құрылымдық-мағыналық үлгілерін жасаумен байланысты  мәселелерді шешу.

         Жалпы тіл білімінде маңызды деп есептелетін бұл теориялық мәселелердің бір де бірі түрколгияда оған дейін ғылыми зерттеудің обьектісі болған емес.  Ғалым жай сөйлемнің мағыналық құрылысын талдау үшін мынадай мәелелерді шешу керек дейді: а) сөйлемнің мағыналық құрылысын және оның құрамын айқындау; б)    сөйлемнің мағыналық құрылымының бөлшектерін бөліп, оның модель жасаушы тізімін көрсету.

         Түркі тілдері синтаксистік құрылысы туралы басқа еңбектерден ерекшелігі И.Х.Ахматов жай сөйлемнің тұлғасы мен мазмұнын және олардың бөлшектерін бөліп қарастырады. Сөйлемнің мағыналық бөлшектері қандай тұлғалық құралдар арқылы берілетін ол көптеген нақты мысалдар арқылы талдайды. Сөйлемнің мағынасы тұтастай алғанда оның бөлшектерінің мағынасынан құралады. Бірақ автор сөйлемнің мағыналық құрылысының өзіндік ерекшелігі бөлшектерінің жиынтығымен ғана емес, олардың қатынасымен, өзара байланысымен анықталады деп атап көрсетеді, сондай-ақ мағыналық бөлшектерінің арасындағы мағыналық қатынастарға да тоқталады. Сөйтіп, түрлі зертеулерге және нақты тілдік фактілерге сүйене отырып, И.Х.Ахматов сөйлемнің мағыналық құрылысын оның  мағыналық бөлшектерінің өзара күрделі әрекеті нәтижесінде ұйымдасқан және предикативтілік негізде берілетін оның хабар беру мазмұны ретінде анықтайды. Еңбекте сөйлемнің синтаксистік және мағыналық құрылысының бөлшектері арасындағы айырмашылықтар да көрсетілген. Зерттеуші «мағыналық бөлшек деген терминнің құрылысының бөлшектері құрамдас элементі екені және оның сөйлемнің мазмұндық жағына жататынын, ол оның сөйлемнің көрсетікіштері синтаксистік бөлшектер  мен морфемалар болып табылатынын айтады». И.Х.Ахматов жай сөйлемнің мағыналық бөлшектерінің қалыптасуына үш фактор негізі роль атқарады деп есептейді. Олар:

1. Сөйлемдегі бөлшектің синтаксистік позициядағы өзіндік ерекшелігі.
2. Синтксистік позицияның лексикалық толықтыру   сипаты.
3. Аталған синтаксистік позициядағы сөздің лексикалық және синтаксистік мағынасының өзара әрекеті.

Сөздің лексикалық және синтаксистік мағыналарының өзара әрекеті түрліше болады. Кей жағдайда бұл мағыналар сәйкес келеді, кей жағдайда  ол мағыналар  бір-біріне қайшы келеді.

Көптеген лингвистердің пікірінше, сөйлемнің мағыналық түрі предикаттың мағыналық түрі негізінеде анықталады. И.Х.Ахматов та сөйлемнің мағынасын білдіруде предикаттың маңызын атап көрсетеді, бірақ басқа бөлшектердің де рөлін жоққа шығармайды. Автордың көзқарасы бойынша, сөйлемнің мағыналық құрылысының орталық бөлшегі предикат болып табылады.

Түркі тілдері бойынша жай сөйлемді құрылымдық-мағыналық сипаттаумен айналысқан ғалымның бірі – профессор М.З.Закиев. оның еңбектерінде татар тілінің синтаксистік құрылысы жан-жақты талданады. Ол татар тілі бойынша предикативтік және модальділік ұғымдарын нақтылап жүйелейді. М.Закиев сөйлемнің құрылымдық моделі предикативтілікке негізделіп және сол негізді жайылмаландырушы бөлшектерден құралады, оларды синтаксистік модельдер деп атауға болады деп көрсетеді. Ал сөйлемнің семантикалық моделі сөйлемнің мағыналық құрылысы мен оның бөлшектерінен құралады. Сөйтіп, М.Закиев татар тіліндегі жай сөйлемдердің грамматикалық млдельдері мен құрылымдық және мағыналық үлгілерін сипаттайды.

Қорыта айтқанда, М.Закиев татар тілі білімінде жай сөйлемнің құрылымдық-мағыналық түрлерін анықтауға алғаш қадам жасайды.

Соңғы жылдары түркологияда жай сөйлемді құрылымдық-мағыналық  сипаттауға арналған тағы бір еңбек ұйғыр ғалымы С.Н.Абдуллаевтікі [32]. Бұл жұмыста С.Н.Абдуллаев қазіргі ұйғыр тіліндегі жай сөйлемдердің құрылымдық-мағыналық үлгілерін талдап жасауды мақсат етеді. Сол мақсатқа жету үшін автор мынадай нақты міндеттер қояды:

1. Қазіргі ұйғыр тіліндегі жай сөйлемдерді модельдік сипаттамасының әдістемесін жасау.
2. Жай сөйлемдердің құрылысы мен мағынасын зерттеу.
3. Жай сөйлем модельдерді арасындағы жүйелі қатынастарды талдау.
4. Қазіргі ұйғыр тіліндегі негізгі синтаксистік бірліктердің жалпы позициясы тұрғысынан модельдердің принциптерін белгілеу.
5. Жай сөйлем үлгілерінің басқа синтаксистік бірліктермен қарым-қатынасын құрастыру.
6. Ең соңында, қазіргі ұйғыр тіліндегі жай сөйемнің құрылымдық-мағыналық үлгілерінің тізімін жасау.

Еңбекте сөйлемнің құрылымдық-мағыналық үлгісіне негізделген сөйлемді тілдік деңгейде жүйелі сипаттаудың жаңа концепциясы жасалған. Ұйғыр тіліндегі жай сөйлемдердің 66 құрылымдық-мағыналық үлгісі анықталған. Жай сөйлемдердің құрылымдық-мазмұндық негізінен шығатын ұйғыр тіліндегі барлық синтаксистік бірліктерді сипаттаудың біртұтас үлгісі ұсынылады.

Сөйтіп, бұл жұмыс та жай сөйлемдерді құрылымдық-мағыналық сипаттауға үлес қосатын еңбектердің бірінен саналады. Сонымен жай сөйлемдерді құрылымдық-мағыналық зерттеуге байланысты ғылыми еңбектерді сараптай   отырып, жай сөйлемдердің түркі тіл білімінде әлі де ашылмаған қыры мен сыры көп, күрделі синтаксистік бірлік екенін байқауға болады. Ол сөзімізге жалпы тіл

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz