Материалы

Жай сөйлемнің құрылымдық-мағыналық үлгісін  жасаудың теориялық негіздері

      Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ тілі грамматикасы бойынша жазылған еңбектер ретінде тек синтаксистің жекелеген мәселелерін қамтыған П.М.Мелиоранский мен В.В.Катаранскийдің еңбектерін айтуға болады. Бірақ бұл еңбектерде синтакиситік категориялар ғылыми тұрғыдан талданбайды, олардың морфемалық категориялардан ара-жігі айқын ажыратылмайды.

Қазақ тілі үшін Қазан төңкерісінен кейінгі кезең грамматика, соның ішінде синтаксис саласы бойынша бірнеше ғылыми еңбектердің пайда болуымен ерекшеленеді.  Олардың ішінде ең бастысы қазақ тіл білімінің негізін салушыалардың бірі А.Байтұрсыновтың 1925 жылғы шыққан «Тіл – құрал еңбегі». Бұл еңбек қазақ тілі ғылыми грамматикасының, соның ішінде синтаксис саласының да одан әрі дамуының алғашқы негізі болып саналады. Бұл еңбекте сөйлем жүйесі, сөйлем мүшелері, олардың жасалу жолдары, сөйлемнің түрлері алғаш рет қазақ тілінің таза тілдік терминдері арқылы беріледі. Әсіресе, Ахмет Байтұрсыновтың синтаксистің басты бірлігі болып табылатын сөйлемге қатынасты ғылыми тұжырымдары өте-мөте құнды. Бүгінгі таңда қазақ тілінде қолданылып жүрген сөйлемдерді құрылысына, құрамына, айтылу мақсатына қарай жалаң, жайылма. Толымды, толымсыз, лепті деп ғылыми топтастыру тұңғыш рет Ахмет Байтұрсыновтан басталады. Демек, қазақ тілі синтаксисінің одан кейінгі жылдарда терең зерттелуіне осы А.Байтұрсынов бастаған даму кезеңінің негіз болғанын мойындауымыз керек. Өйткені осы кезеңнен бастау алған қазақ тілі синтаксисі жайындағы ілім одан әрі дамып, түрлі оқулықтар, ғылыми еңбектер жарық көре бастады.

Қазақ тіл білімінің тарихында 1936 жылы шыққан Қ.Жұбановтың орта мектепке арналған «Қазақ тілі грамматикасы» оқулығы үлкен орын алады. Бұл оқулықта синтаксистің сөйлем мүшелері, сөйлем түрлеріне байланысты маңызды пікірлер айтылған. Қ.Жұбанов жай сөйлемдерді құрылысына қарай жалаң және жайылма, толық және олқы сөйлемдер, ал айтылу мақсатына қарай хабар сазды, сұрау сазды, леп сазды сөйлемдер деп бөледі. Сондай-ақ Қ.Жұбанов өзіне дейінгі сөйлем мүшелері туралы пікірлерді талдай келіп, сөйлем мүшелерін тұрлаулы мүшелер және айқындауыш мүшелер деп бөледі. Мұнда ол сөйлем мүшелерін топтастыруда тұлғалық принципті басшылыққа алады. Негізінде бұл кезеңдегі синтаксиске байланысты еңбектердің көпшілігі сөйлем мүшелерін қарастыруға арналған. Ал жай сөйлемдердің қазір айтылып жүрген түрлерінің бәрі де қамтылып, оларды одан әрі кеңейту, тереңдете зерттеу бағытында болды.

Қазақ тілі жай сөйлем синтаксисі мамандарының бірі профессор М.Балақаев болды. Ол өзінің еңбектерінде қазақ тілінде бұған дейін жай сөйлем синтаксисінің құрамында қаралып келген сөз тіркестерін жан-жақты зерттеп, оны синтаксистің жеке бір тарауы ретінде бөліп шығарады. Және сөйлемнің сөз тіркесінен бөлек екенін айқындайтын басты белгілерді көрсетеді. Сонымен бірге М.Балақаев қазақ тілінде жай сөйлемдердің құрылысына, айтылу мақысатына қарай бөліну түрлеріне жеке-жеке тоқталып, олардың әрқайсысының анықтамасын, өзөіндік ерекшелігін, жасалу жолдарын сипаттап берді [3].

1968 жылы О.Төлегеновтың «Жалпы модальді және мақсат мәндес жай сөйлем типтері» деген еңбегі басылып шықты. Автор өз еңбегінде сөйлемнің басты белгілерінің бірі болып табылатын модальдікке және оның қазақ тілі сөйлемдеріндегі мәніне тоқталады [4].

Қазіргі қазақ тілі синтаксисінің көрнекті ғалымдарының бірі – профессор Р.Әміров. Ол өзінің «Жай сөйлем синтаксисі» деген еңбегінде жай сөйлемдерді құрылысына қарай және грамматикалық тұлғаларына қарай бірнеше топқа бөліп, әрқайсысының жасалу жолы мен мағыналық ерекшелігін көрсетеді [5].

Жоғарыда аталған ғалымдардан басқа жалпы қазақ тілі синтаксисін түрлі қырынан алып зерттеген Н.Сауранбаев, Т.Қордабаев, Қ.Есенов, Н.Демесінова, Ә.Нұрмаханова, Ғ.Мадина, А.Әбілқаев, М.Серғалиев, А.Аблақов. Т.Сайрамбаев, Б.Шалабаев, т.б     ғалымдардың еңбектерін айтуға болады.

Бұл айтылғандардан қазақ тілінің синтаксистік құрылысы белгілі бір даму жолы бар біршама зерттелген сала екендігі танылады. Дей тұрғанмен, қазіргі қазақ тілі жай сөйлем синтаксисінің жалпы даму барысында аз зерттелген мәселелер жоқ деп айтуға болмайды. Бұл жай сөйлемдердің құрылымдық-мағыналық ерекшелігін айқындауға, әсіресе, бұл мәселені сөйлемнің «құрылымдық-мағыналық үлгісін жасау» идеясына сай шешіп сипаттауға байланысты.

Синтаксистің басты зерттеу обьектісінің бірі – сөйлем. Сөйлем дегеніміз – белгілі бір тілдегі грамматикалық заңдылықтар бойынша ұйымдасқан, ойды қалыптастырудың, хабарлаудың басты құралы болып табылатын біртұтас тілдік бірлік.

Жалпы, грамматикада жай сөйлемді сипаттаудың үш түрлі принципі бар екені белгілі. Оның біріншісі – сөйлемді қатынас құралы болу тұрғысынан сипаттау. Сөйлемді мұндай коммуникаивтік құрылым ыңғайында зерттеушілер актуальды мүшелердің (тем мен рема) қатынасына назар аударады. Екіншісі – сөйлемді сыртқы тұлғалық құрылысы жағынан сипаттау. Үшіншісі – сөйлемді мағыналық құрылысы жағынан сипаттау, дәлірек айтқанда, сөйлемнің құрылысы мен мағынасын бірлікте қарау. Осымен байланысты қазіргі тіл білімінің басты мақсатының бірі – сөйлемді құрылымдық-мағыналық қыры бойынша зерттеу болып отыр.

Жалпы, сөйлемнің өзі тұлға мен мазмұнның бірлігінен тұратын күрделі лингвистикалық бірлік. Сондықтан сөйлемнің тұлғалық және мағыналық құрылысы өз алдына жеке-жеке болмайды, біртұтас бүтін тұлға ретінде қолданылады. Осымен байланысты бүгінгі таңда сөйлемді талдауды қандай бағытта – оның тұлғасынан қарай ма, әлде, керісінше, мазмұнынан тұлғасына қарай жүргізу керек пе деген мәселе тіл білімінде түрліше пікір тудырып отыр. Көптеген орыс ғалымдары (Н.Ю.Шведова, О.И.Москальская, Н.Н.Арват) сөйлемнің мағыналық құрылысын талдауды оның грамматикалық құрылысын талдаудан бастады да, содан соң сөйлемнің мағыналық бөлшектері мен мағыналық құрылысының қалыптасуын қарастырады. Негізінен, синтаксистік семантикасының

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz