Материалы

Жанақ ақын шығармаларының  жанрлық ерекшелігі

Жанақ өнермен жас кезінен бастап айналысқан. Ел ішінде жатпай-тұрмай өлең айтып, жыр-жырлап, қобыз тартып, бұқара көңілін өзіне ерте аударған. Әр елдің күткен қонағы есебінде жүріп, мал жинауды кәсіп етпей, кедейлік зардабын шеккен. Сөйтсе де жүрген жері ойын-той, өнер байлығын бедел тұтқан Батыс Еуропа зиялыларының ішінде де Жанақ туралы пікір айтқандар кездеседі. Солардың бірі — патша өкіметінен қуғын көріп  Сібірге жер ауып келген поляк революционері Адольф Янушкевич (1803—1857). Қазақ даласында болған кезіндегі өмірінен ол «Күнделіктер мен хаттар» аталатын кітабын жазып қалдырған. Сол еңбегінде Жанақ туралы естігендерін, оның жоқшылықтың зардабын көріп өлгенін баяндайды:

«Тілмаштар маған жол бойы Жанақ туралы әңгіме айтып келді. Ол бұл өңірге аты жайылған жыршы-әнші екен, жуырда қайтыс болыпты. Өлең-жырлары үшін ол жамбы, кейде бірнеше түйе алыпты. Бірақ алдына мал, басына дәулет бітпепті. Түскенін түскенінше жаратып, ақынша өмір кешіпті» [2, 358],- деп ескертеді. Аталмыш пікірді А.Янушкевич 1848 жылдың 19 тамыз айында жазған. Олай болса, Жанақтың өлген жылы да осы 1848 жыл болса керек.

Жанақ — төре-қара демей, айтар сөзін тайсалмай бетке батыл айтатын, шындықты бүкпей сөйлейтін шешен. Ол Рүстем төренің берген сыйына риза болса да оған беріліп, бас ұрмайды. Бар сұрағанын түгел беріп, ақынды аттандырып жатып Рүстем: «Еліңе мен туралы не айтып барасың?» - деп сауал қояды. Сонда, ол өзінің шындықты ғана айтатынын жасырмайды:

Ау, тақсыр елге барсам шынымды айтам,

Көз көріп, ой жорыған сынымды айтам,

Жетіскен-жеткеніңді айта келіп,

Балтамен шабатұғын мінінді айтам [12, 183].

Жанақ — XIX ғасыр ақындарына әсер еткен кең тынысты импровизатор. Оның шығарғыштық, тапқыштық, сыншылдық қасиеттері, әсіресе, хан-төрелерді әшкерелегіштігі кейінгі көп ақындарға үлгі болған. Шөже, Шернияз, Сүйінбай ақындар Жанақ дәстүрін жалғастырушылар. Ал, Жанақ, болса, ол өзіне дейінгі Көтеш жырауды үлгі тұтқан ақын. Бәсентиін елінің Жолжақсы баласы Боқай деген ақын Жанақпен тілдескенде:

Орта жүзде атандың Көтеш, Жанақ,

Меніменен сөйлестің біразырақ [12, 180],-

депті.

Бұл сөздерге қарағанда, Көтеш пен Жанақ Орта жүз еліне даңқты, кейінгі ақындарға ұстаздық еткен ерен өнерпаздар.

Жанақ өзіне дейінгі аты-шулы ақындар ішінде Бұхар жырауды да жақсы білген. Жыраудың ақындық қабілетін жоғары бағалаған. «Мен түгіл жыр теңізі Бұхар да өлген» [21, 359],- деп Бұхарды жыр теңізінен санаған.

1.2.  Шығармаларының  зерттелуі,  жариялануы

Осынша адамдар әлі күнге дейін жырлап келсе де, Жанақ творчествосы әлі зерттеусіз тың қалпында. Әдебиетшілеріміз ескерусіз қалдырып келе жатқан тарлан. Оның шығармаларын толыстырып жинап, арнайы зерттеу кезегі жеткен іс.

Жанақ шығармаларын қобызға қосып орындаған. Қобыз өнерін жоғары бағалаған Шоқан Уәлиханов осы өнерді дамытуда Жанақтың дәстүрі жойылып барады деп кезінде өкініш білдірген. Жанақ өлеңдеріндегі әлеуметтік сипатқа да Шоқан ерекше назар аударған. Жанақтың Қарқаралы округіне қарасты Қаракесек руынан шыққан даңқты суырып салма ақын екенін атап көрсеткен. Шоқан Жанақты көрген және оның аузынан «Қозы Көрпеш — Баян сұлу» жырын жазып алған.

Жанақтың тегі туралы Шоқан пікіріне С. Мұқанов қосымша енгізді. Ол өзінің «Жарқын жұлдыздар» кітабында Жанақты Ұлытауды мекендеген Бағаналы руынан шықты [26, 127] дейді. Ә. Марғұланның ескертуінше, Жанақ XIX ғасырдың ортасына дейін жасаған ақын. Кейбір деректер ақынды шамамен айтқанда 1850 жылдары туып 1850 жылдары қайтыс болса керек деп топшылайды.

Жанақтың айтыстары Ыбырай Алтынсаринді де қызықтырған. Өзінің хрестоматиясына (1879) оның Жанақ пен бала айтысын енгізуі де осыдан болса керек.

Жанақ кезіндегі ақындарға табан асты өлең шығарып айтуға шеберлік қабілетімен де, басқа өнерімен де ықпалды боп көзге түскен.

«...Шортанбай, Жанақ, Мұрат, Марабай, Сүйінбай сияқты ақындардың айтыстан басқа өлеңдеріне қарағанда,- деп жазады С.Мұқанов,- әр ақын жалғыз айтыста ғана емес, өз заманының барлық күнделікті тұрмыс тақырыбы жөнінде сөйлеп, халықтың жақсылығын дәріптеуші, кемшілігін сынаушы, тарыққанда — ақылшысы, қуанғанда — сайраушысы болған» [сонда].

Шынында да, Жанақты халық осы жағынан ардақтаса керек. Оның өлеңдерінде ел өмірі кең қамтылып, жағымсыз мінез-құлықтар батыл сыналып отырғанға ұқсайды.                                                                             

Сөз жоқ, оның айтыстарында да ру сойылын соғу, елінің дәулетті адамдарына арқа сүйеу сияқты феодалдық сананың салқыны болған. Бірақ қабілетті ақынның халық өмірін баса жырлауға ерекше бой ұрғаны күмәнсіз. Жанақ эпостық жырларды да жақсы игерген, арнау өлеңдерді де көп шығарған.

Жанақтың кезінде күшті ақын болғанын тарихшы Құрбанғали Халидов та ескертеді. Ол «Мәшһүр ақынның бір мәжілісте айтқаны» деп төмендегі екі шумақ өлеңін келтіреді.

Шұбарым, арғымағым, кермаралым,

Өз заңымша болғандай жандаралым.

Бала күннен бас болған мың сан қолға,

Баласы Солтаекемнің ер Барағым.

Жасың бар жиырмада, жылың сиыр,

Жайлайды би, сұлтаның небір қиыр.

Жас күніңнен талпынып, талап қылып,

Тайлағыңда атанмен болдың үйір1 [24, 276].

Осы өлеңді қолжазбадағы деректерде Жанақ Атабай төре өлгенде айтқан екен деп түсіндіреді. (Ол өлеңді Күсенбек Байғұттинов дейтін адам 1949 жылы жазып алыпты). Бұл өлеңдеріне қарағанда, ол кейбір ру басы, батыр атанған адамдарды да жырлағанға ұқсайды. Жанақ батырлар жырын да жақсы білген. «Қозы Көрпеш — Баян сұлудан» басқа жыр