Материалы

Жанақ – импровизатор ақын

1.1. Ақын өмірінен мәлімет

Жанақ — ел аузында аты көп аталып жүргең, қазақтың кең өлкесіне есімі әйгілі саңлақ. Ол — бұрынғы Абыралы ауданы, Қарқаралы болысы, (қазіргі Семей облысы, Абай ауданына қарасты) Егіндібұлақ деген жерде дүниеге келген импровизаторлық поэзиямыздың көрнекті өкілі. Жанақтың әкесі Сағындық қазақ шаруаларының бірі, бұрынғы туып өскен жері Ұлытау, кейін Қарқаралы, Абыралыны мекен еткен өз елінің еті тірі азаматы.

Жанақ шамамен 1770 жылдары туып, 1848 жылдары қайтыс болған. Ол Айдабол Шоң бидің тұсында атақты Оқын танылып, сол биге арнау өлеңін шығарған. Кейін Шыңғыс Уәлиевтің үйінде думандатып қобызға қоса ән шырқаған. Тәттімбет пен Шоқан да Жанақ жырларын тыңдап, онымен талай кешті бірге өткізген.

Ол — домбыра   тартып,   қобыз   да ойнай білген бесаспап өнер иесі. Жасында    жоқшылықтың    зардабын   көп    тартқан Жанақтың «байлауға келсе, күрмеуге келмейтін» тірлік-қаракеті   жайын   ашына толғағанын   мына    өлең жолдарынан айқын байқаймыз:

Жасымда кедейліктен жедім таяқ,

Жалаң бас, жамау дамбал, жалаң аяқ.

Кедейлік қыршаңқы аттай топтан қуып,

Үйірге қосыла алмай жүрдім саяқ [12, 189].

Алайда ес білгеннен кейін де ақынның барлық пен байлыққа қолы жетпепті. Бірақ ол «жоқ-жітік екенмін» деп төмендемеген, қай кезде де, кімнің алдында да еңсесін тік, жоғары ұстаған. Оған дәлел мына сөзі:

Мен үйімнен жасымнан безіп едім,

Аз бергенді асырмай, төмендетпей.

Бермегенді сөзбенен езіп едім,

Көп бергенді қопсытып көтермелеп.

Кім де болса, сырт емес, көзіне едім [сонда].

Расында Жанақ бір беткей, ешкімнің бедел-абыройына қарамайтын биік парасатты талант иесі болған. Өзінің кисе киімге, ішсе тамаққа жетпейтін шағын дәулеті бола тұра, бай мен болысқа мақтау сөз айтып көрмеген. Бәкі төре Жанақ ақынды шақырып алып: «Сені қасыма ертемін, өзіңе атқосшыға бір кісі беріп, ақыным етемін», - депті.

Сонда Жанақ:

«Құп тақсыр, алдияр»,- дейді. Төре ақынды ертіп елге шығады. Біраз уақыттар еткен соң Жанақ төреге жақпайды. Қолына қобыз тиген ол төренін айтқаны былай қалып, өз бетімен кетеді. Күндерде бір күн бұлар бір байдың үйіне түседі. Бай бір ту бие сойып, сары қымыз дүздіріп күтеді. Төре оңашалап Жанаққа:

— Сен бұл байдың жомарттығын, байлығын мақтап өлең айт. Аттанарда ат беріп, шапан кигізеді,- дейді. Жанақ оған:

—  Қобызымды қолыма алғанда құдай аузыма не салса, соны айтамын, - деп жауап береді.

Алты қанат ақ орданың іші лық толған халық. Қақ ортасында маңдайын тартып байлап алған, қолында сар-наған қобызы бар Жанақ. Ол жұртты тамсандырар жырларын төгіп-төгіп жібереді. Жуанның жіңішкеге жасайтын зорлығын айтты. Байдың кедейге жасайтын қорлығын айтты. Кейбіреулерді мұңайтты, кейбіреулерді жылатты. Болыс пен байдың шын әділдік жолмен жүре алмайтындығын толғады. Бір кезде Бәкі төре ұнатпаған дауыспен:

—  Тоқтат, - дейді.

Қонақтар   аттанады.   Ауылдан   былай шыққан   соң төре:

— Жанақ, сен нағыз дарынды ақынсың, әрі ақылдысың. Алайда бойыңдағы осы қасиетіңді жоятын қыңыр мінезің бар екен,- дейді. Жанақ: «Тақсыр, ол қандай мінез?», - деп сұрапты. Төре:

—  Қолыңа қу қарағай қобызды алған соң өз бетіңмен кеткенің қалай? - дейді. Сонда Жанақ: «Тақсыр, өлең деген сөз солай болады, мен сіздің тапсырмаңыз бойынша айтсам, ол менікі емес, сіздікі болып шығар еді. Ал менің кісіден өлең үйреніп айтар жайым жоқ. Сізден ат мініп, шапан киіп жүр екенмін деп, бас билігімді берсем де, сөз билігімді бере алмаймын,- депті. «Кет, ондай болса»,- дейді төре ашу шақырып. Жанақ аспай-саспай аттан түсіп, шапанын шешіп, төре берген аттың үстіндегі өзінің ерінің айылын ағытып, қобызын қолына алып жапан далада жаяу жүре береді. Біраздан соң төре: «Мен оған мінген атыңды, киген шапаныңды бер», - деп қашан айттым? Бірің барыңдар да атын, шапанын өзіне беріңдер», - дейді. Жанаққа жіберген кісі келсе, ол: «Атам қазақтың бір мақалында айтылғанды орындап келемін. «Төреге ерген ерін арқалайды», сен де осы сөзге түсін де   қайт», - деп   атты да,   шапанды   да   алмай, қала беріпті [9, 234].

Дүйім қауымды аузына қаратқан адуынды ақын табиғаттың айырықша жаратқан құдіретіндей. Ол өз тыңдаушысын бірде қыран-топан күлкіге көмсе, артынша ел еңсесін басқан ауыр азаптың сырына қанықтырып, жұртты қатты ойландырып тастайды. Ақын бірде домбыраны қағып-қағып жіберіп терме-толғау айтса, енді бірде шыңыраудан сарын шақырып жыр толғайды. Тыңдаушы көпшіліктің делебесін қоздырып, көңілінің сарайын желпіп, тазалайды.

Жанақ асқан қобызшы еді. Ш.Уәлиханов қазақ ақындары жайлы еңбегінде: «Атақты суырып салма Жанақ ақын қайтыс болғаннан кейін жыр толғайтын және қобызда ойнайтын ешкім болмай қалды» [18, 129], - деп тебірене жазды. Алқалы топ, атақты жиында ақынның да көп болатыны белгілі. Домбыра мен гармон тартқан әншіден гөрі, жұрт қобызда ойнаған Жанаққа өзгеше ықылас, ілтипатпен қарайды екен.

Әйтсе де оның ақындық өнері бәрінен де жоғары тұр. Ол әрбір оқиғадан ой түйіп, суырып салып айтып отырған. Атақты бір жиында Жанақтың астындағы шұбар атын бір пәлеқор жігіт өтірік танып, иемденіпті. Ақын ерін құшақтап жаяу қалыпты. Екі көзі жасаураған арқалы талант жұртты бір шолып төмендегі өлеңді айтыпты:

Жанын берген Жанақтың шұбарын жер,

Мына адам бұл шұбарды

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz