Материалы

Жанақ Қамбартегі (1770-1848)

     Жанақ— ел аузында аты көп аталып жүргең, қазақтың кең өлкесіне есімі әйгілі саңлақ. Ол — бұрынғы Абыралы ауданы, Қарқаралы болысы, (қазіргі Семей облысы, Абай ауданына қарасты) Егіндібұлақ деген жерде дүниеге келген импровизаторлық поэзиямыздың көрнекті өкілі. Жанақтың әкесі Сағындық қазақ шаруаларының бірі, бұрынғы туып өскен жері Ұлытау, кейін Қарқаралы, Абыралыны мекен еткен өз елінің еті тірі азаматы.

Жанақ шамамен 1770 жылдары туып, 1848 жылдары қайтыс болған. Ол Айдабол Шоң бидің тұсында атақты Оқын танылып, сол биге арнау өлеңін шығарған. Кейін Шыңғыс Уәлиевтің үйінде думандатып қобызға қоса ән шырқаған. Тәттімбет пен Шоқан да Жанақ жырларын тыңдап, онымен талай кешті бірге өткізген.

Жанақ өнермен жас кезінен бастап айналысқан. Ел ішінде жатпай-тұрмай өлең айтып, жыр-жырлап, қобыз тартып, бұқара көңілін өзіне ерте аударған. Әр елдің күткен қонағы есебінде жүріп, мал жинауды кәсіп етпей, кедейлік зардабын шеккен. Сөйтсе де жүрген жері ойын-той, өнер байлығын бедел тұтқан Батыс Еуропа зиялыларының ішінде де Жанақ туралы пікір айтқандар кездеседі. Солардың бірі — патша өкіметінен қуғын көріп  Сібірге жер ауып келген поляк революционері Адольф Янушкевич (1803—1857). Қазақ даласында болған кезіндегі өмірінен ол «Күнделіктер мен хаттар» аталатын кітабын жазып қалдырған. Сол еңбегінде Жанақ туралы естігендерін, оның жоқшылықтың зардабын көріп өлгенін баяндайды:

«Тілмаштар маған жол бойы Жанақ туралы әңгіме айтып келді. Ол бұл өңірге аты жайылған жыршы-әнші екен, жуырда қайтыс болыпты. Өлең-жырлары үшін ол жамбы, кейде бірнеше түйе алыпты. Бірақ алдына мал, басына дәулет бітпепті. Түскенін түскенінше жаратып, ақынша өмір кешіпті» деп ескертеді. Аталмыш пікірді А.Янушкевич 1848 жылдың 19 тамыз айында жазған. Олай болса, Жанақтың өлген жылы да осы 1848 жыл болса керек.

Жанақ өз заманындағы ақындар арасында суырып салма қабілетімен де, басқа өнерімен де аты шығып, көзге түскен.

«...Шортанбай, Жанақ, Мұрат, Марабай, Сүйінбай сияқты ақындардың айтыстан басқа өлеңдеріне қарағанда, — деп жазады С. Мұқанов,— әр ақын жалғыз айтыстың ғана емес, өз заманының барлық күнделікті тұрмыс тақырыбы жөнінде сөйлеп, халықтың жақсылығын дәріптеуші, кемшілігін сынаушы, тарыққанда — ақылшысы, қуанғанда — сайраушысы болған». Шынында да, Жанақты халық осы жағынан ардақтаса керек. Оның өлеңдерінде ел өмірі кең қамтылып, жағымсыз мінез-құлықтар батыл сыналып отырған.

Кезінде Жанақтың әйгілі ақын болғанын тарихшы Құрбанғали Халидов та ескертеді. Ол «Мәшһүр ақынның бір мәжілісте айтқаны» деп (Жанақты айтады — X. С.) төмендегі өлеңін келтіреді.

Шубарым, арғымағым, кермаралым,

Өз заңынша болғандай жандаралым.

Бала күннен бас болған мың сан қолға,

Баласы Солтекемнің ер Барағым .

Қолжазбадағы деректерде осы өлеңді Жанақ Атабай тере өлгенде айтқан екен деп те түсіндіреді (Бұл өлеңді Күсенбек Байғұттинов дейтін адам 1949 жылы жазып алыпты). Бұған қарағанда, ақын кейбір ру басы, батыр атанған адамдарды да жырлағанға ұқсайды.

Жанақ батырлар жырын да жақсы игеріп, арнау өлеңдерді де көп шығарған. Әсіресе, оның атағы айтыспен көбірек шыққан. М. Әуезовтің айтуынша, Жанақ найманның Түбек бастаған он алты ақынын жеңген, алдына жан салмаған ақпа шешен болған. Ол тек Сабырбай деген бала ақыннан бөгелген. Сабырбаймен айтысын В. В. Радлов «Жанақ пен бала ақынның айтысы» деген атпен 1870 жылы жинағында бастырын шығарған.

«Жанақтың Рүстем төреге айтқаны» деген аңызды С. Дөнентаев 1918 жылы «Абай» журналының 6-санында (17—21-бет) жариялаған болатын. Ал «Қозы Көрпеш — Баян сүлу" жырының Жанақ варианты 1936 жылы Алма-тыда басылып шықты (алғы сөзін М. Әуезов жазған). Осы жырдың кейіпкері Таңсықтың қоштасу сөзі 1925 жылы «Таң» журналының бірінші санында да жарияланған-ды. Ақынның айтыстары кейінгі жылдары шыққан айтыс жинақтарына еніп жүр. Енді бір айтысы Сәкен

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz