Материалы

Аралас құрмалас сөйлем

Күрделі құрмаластардың құрамына енген жай сөйлемдер әрдайым бірыңғай салаласа не сабақтаса байланыспайды. Олардың құрмаласуы араласып та (салаласу мен сабақтасу) келуі мүмкін. Қазақ тіл білімінде ондай құрамдағы сөйлемдерді аралас құрмалас сөйлем деп атайды. Кейде құрмаластың осы түрі құрмаластардың үшінші түрі (сабақтас, салалас, аралас) есебінде ұғынылады. Ал Қ.Есеновтың пікірінше, жасалу жолы жағынан келгенде, аралас құрмалас сөйлем құрмаластың ерекше бір түрі болып саналмайды. Тек бұрыннан белгілі салаласа және сабақтаса байланысу амалдарының күрделі құрмаласта қабаттаса келуінен аралас құрмалас сөйлем құралып тұр [61, 94 б.]. Келтірілген кестеде біз бұларды құрмаластардың жеке түрі етіп көрсетпедік. 2002 жылы шыққан «Қазақ грамматикасының» талаптарын басшылыққа алып, күрделі құрмаластардың ішінде көп сыңарлы салалас, көп бағыныңқылы сабақтас сөйлемдердің қатарында қарастырдық.

Қазақ тіл білімінде аралас құрмалас сөйлем туралы арнайы зерттеу де болды [102]. Мұнда Б.Сағындықұлы аралас құрмалас сөйлемдердің қыр-сырына жете тоқталған. Аралас құрмалас сөйлемдердің сыңарлары міндетті түрде сабақтаса байланысуы қажет екендігін ескеріп біз оны тақырыпша ретінде алып отырмыз. Есімше тұлғалары күрделі құрылым түзу жөнінен де парадигма құрайды. Қазақ тіліндегі көп құралды құрылымдардың  (көп бағыныңқылы сабақтас, көп сыңарлы салалас, аралас құрмалас) ішінен есімшелер көп бағыныңқылы сабақтас және аралас құрмалас сөйлем жасауға қатысады. Мысалы, Келін мен бала осыларда қалады, сендер сиғанмен, ол екеуі Кәмешке симайды (Б.Күрженұлы). Қолы демеу алғандықтан, аяғы басқан жеріне шегедей қадалып, Жарқын ілгерлеп келеді (М.Иманжанов).

Күрделі құрылымдар жасауға аралас сөйлемдер есімшенің -ғанмен тұлғасы көп бағыныңқылы сөйлемде -ғандықтан тұлғасы қатысып тұр.

Араласа байланысу дегеніміз құрмаласудың екі тәсілінің (салаласа, сабақта) бір сөйлем, бір күрделі құрылым бойында келуі болып табылады. Мысалы, Көзін сәулеге үйреткен Асқар терезеден қараса, аспан айнадай ашық екен де, нұры толқи жарқыраған күн түске тырмысып қалған екен (С.Мұқанов). Жабай шығып кеткенде, Игілік жігіттерді сөзге айналдырып бөгей тұрмақ еді, бірақ оның реті болмай қалды (Ғ.Мүсірепов). Бұл сөйлемдер салаласа байланысумен қоса сабақтастың тәсілі -кенде және -генде тұлғасы арқылы байланысып тұр.

Зерттеушілер аралас құрмалас сөйлемдерді синтаксистік күрделі бірлікпен байланыста қарайды. Т.Қордабаевтың пікірінше күрделі бірлік жай сөйлемдер тобы болуы да, құрмалас сөйлемдер мен жай сөйлемдерден құралған аралас шумақ болуы да мүмкін [60, 143 б.].

Күрделі құрмаластардың пайда болуына себепкер – айтушы әсіресе, жазба тілде айтушы ойдың  мақсатына қарай үш-төрт сөйлемді қырларын келтіре отырып, үздіксіз созылмалы интонациямен береді. Біздің байқауымызша, қалыпты құрмаластар болмаса, күрделі құрмаластар ауызекі тілде көп ұшыраса бермейді. Қазақтың жазба тілі Абайдан басталады десек, Абай прозасында ұзыннан ұзақ күрделі сөйлемдер кездеседі. Олар құрамы мен құрылысы жағынан біркелкі емес. «Қара сөздерден» қазіргі қазақ тіліндегі күрделі құрылымдардың барлығын да ұшырастыруға болады. Мысалы: Р.Сыздықова оған 17 жай сөйлемнен тұратын әр ыңғай көп бағыныңқылы құрмаласты келтіреді:  1/ Бағанаға алдамшы шайтан тамыр болалық деп, /2/ бір болымсыз нәрсені берген болып, /3/ артынан үйтемін-бүйтемін, қарқ қыламын дегенге мәз болып, /4/ тамырым, досым десе /5/ мен де керектінің бірі болып қалыппын ғой деп /6/ және жасынан іс істеп үйден шықпағандық қылып, /7/ жоқ-барға тырысып, /8/ алдағанды білмей, /9/ дереу оның жетпегенін жеткіземін деп, /10/ тіпті жетпесе, /11/ өзінен қосып, /12/ қылып бер дегеннің бәрін қылып беріп, /13/. Күні өтіп, /14/ еңбек қылар уақытынан айырылып, /15/ «жоғары шыққа» қарқ болып, /16/ тамақ, киім, борыш есінен шығып кетіп, /17/ енді олар қысқан күні біреудің малын бұлдап қарызға алады [104, 299 б.].

            Салаласа байланысу мен сабақтаса байланысудың бір-бірінен формалық қана емес, ішкі мағыналық та өзгешеліктері болатыны белгілі. Салаласқа қарағанда сабақтастың сыңары арасындағы мағыналық жақындық берігрек болады. Әрине, бұлай болуы сабақтас бағыныңқылардың тиянақсыз формада (есімше, көсемше, шартты рай) келуімен тығыз байланысты. Сабақтас бағыныңқылы сөйлемдер арасындағы мағыналық беріктік күрделі құрмалас сөйлем түзу кезінде де анық байқалады. Созылған қолы ауа қармап елеусіз қалғаныга ыза болған бала, болыстың мысқылды дөңгелек жүзіне, қиығына әжім үйіріліп, күлімсіреген көзіне тікшие қарап қалып еді, соны сезген болыс: «Апырай, бөрінің бөлтірігі әкесіндей жүре жұтқан болар-ау» деп тіксініп қалды, еріксіз еңкейіп, қолын ұсына беріп еді, бала көзінен шоқ шашырағандай тағы бір қарады да бұрылып кетті (Ш.Мұртаза). сөйлем төрт сыңардан тұрады. Көп сыңарлы салаласқа жатады. Мұнда көсемше, есімше, шартты рай жұрнақтармен келген байланыс жоқ. Сондықтан да әр сыңар тиянақталған, біршама біткен ойды білдіреді. Сыңарлары арасында айтарлықтай тұтасқан мағыналық жақындық байқалмайды, жай бірінен кейін бірі тізбектеліп өтіп жатқан уақиғалар көрсетілген. Бұл құрылым жоғарыда

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz