Материалы

Көпбағыныңқылы сабақтас сөйлем

Есімше тұлғалары қалыпты сабақтастардың бірнеше түрін жасауға қатысатындықтан көп бағыныңқылы сөйлем жасауға да қатысады. Мұнда да есімшелердің -ған тұлғасы өнімді қолданылады.

Көп бағыныңқылы сөйлемдерді қазақ тілінде бірыңғай көпбағыныңқылы және сатылы көпбағыныңқылы деп екіге бөлу дәстүрі бар. Бірыңғай көпбағыныңқылы сөйлемдер өз басыңқысымен жеке-жеке бірден тікелей байланыса алды. Мұндай құрылымдағы сөйлемдердің бағыныңқысының баяндауыштары бірыңғай бір тұлғамен (есімше, көсемше, шартты рай) беріледі. Ал сатылы көп бағыныңқылы сабақтастардың құрамындағы жай сөйлемдердің баяндауыштары көбінесе әр тұлғада келеді. Оның құрамындағы бағыныңқылар өз бетімен тікелей басыңқыға байланыса алмайды. Сөйлемде тұтас мағыналық байланыс, логикалық жүйе болу үшін бағыныңқы сөйлемдер бір-бірімен өзара сатылай тіркеседі. Мына мысалға көңіл аударайық: Бұл кезде Төребек болыстан да ауылы асып, Қос бұлаққа жүгін түсіріп, қыз-келіншек, қатын-қалаш жапырлап үй тігісіп, Еркімбек пен жылқышылар асау құлындарды шыңғыртып, бірі қолымен, бірі құрықпен ұстап тырыстырып әкеп желіге байлап та жатыр. Мариямның есі шығып кетіп, қоя бер дейім «ойбай» деп қатты айғайлап жіберген соң, Шешенбай бір қолымен Мариямның аузын баса қойды (Шәкәрім).

Байқап отырғанымыздай, жоғарыдағы сөйлемдердің бағыныңқылары әр түрлі тұлғада келіп отырады. Көбісі көсемше жұранғы арқылы, соңғы сөйлем -ған соң құрамы арқылы жасалған. «Бағыныңқы сөйлемнің ең соңғысы өзінен бұрынғыларды мәндік үйлесіммен жетектеп, бір жерге шоғырландырады да, оларды өзі арқылы басыңқымен тығыз мағыналық қарым-қатынасқа түсіреді. Сондықтан да осылайша сатылай байланысу түрінде соңғы бағыныңқы сөйлем бірден-бір шешуші рөл атқарады. Ол өзінен бұрынғы бағыныңқылардың басыңқымен байланыстыруда аралық дәнекер қызметке ие болып тұрады», -  дейді Қ.Есенов [61, 106 б.].

Қазақ синтаксисінде құрмалас сөйлемдер құрылымына қарай ашық және жабық құрылымды болып бөлінеді. Олай бөлу құрмалас сөйлемдердің құрамындағы жай сөйлемдердің сан мөлшеріне байланысты болады. Ашық құрылымды сөйлемдердің құрамында өлшеусіз синтаксистік компоненттер болуы мүмкін және ондағы компоненттерді әрі қарай өлшеусіз соза беруге болады.

Ашық құрылымды сөйлемдерде уақиғалар, жай-күйлер санамалаып баяндалса, жабық құрылымды сөйлемдерде бір хабарға екіншісі қарсы қойылады, салыстырылады, түсіндіріледі, себебі, амалы, мезгілі білдіріледі, бірі болса, бірі болмайтыны көрсетіледі. Олар да ашық құрылымды сөйлемдерге қарағанда мағыналық байланыс күшті болады [103, 81 б.].

Ашық құрылымды сөйлемдер – көбіне салаласа байланысқан құрмаластарға тән құбылыс. Ашық құрылымды сөйлемдердің негізгі құрылымдық белгісінің біреуі компоненттердің бір тектес болуымен байланысты. Салалас құрмаластардың құрамындағы жай сөйлемдердің баяндауыштары жіктік жалғауларының үш жағында тұрып, бір түрлі болып келе береді. Яғни салалас құрмаластарда ашық құрылым жасайтын тәсіл көп. Ал сабақтас құрмалас сөйлем жасайтын қосымшалардың (есімше, көсемше, шартты рай) ішінде ашық құрылымды құрмалас жасауға қатыса алатын тек көсемше мен есімше тұлғалары ғана. Махамбеттің «Ереуіл атқа ер салмай» атты өлеңі ашық құрылымды сабақтасқа жатады.

Қалыпты құрмаластардың ішінде сабақтастың үлестес деген түрі бар. Олар басқа сабақтастардан елеулі айырмашылықта болады. Онда бағыныңқы компонент басыңқы компонентті мағыналық жағынан айқындап, соған тәуелді болып тұрмайды. Әр компонент өзінше дербес мағынаға ие болып тұрады. Ал басыңқыға бағыныңқының тәуелділігі тек алғашқы сөйлемнің баяндауышы тұлғасының тиянақсыздығынан (көсемше, шартты рай) ғана көрінеді. Мәселен, Радиодан ертелі-кеш ақын аты аталып, ұзақ сырлар шертілді (К.Әзірбаев). Ол біздің үйге келгелі менің домбырамның шегі жаңаланып, пернелері қайтадан тағылды (Ә.Тәжібаев). Ырықсыз етіс түрінде келетін баяндауыштардың ұшығы тек -п  формантты көсемшемен ғана емес, шартты рай тұлғасымен де (Үй тігіліп жатса, жүк жиналып жатыр) айтыла береді. Сабақтастың осы түрі жоғарыдағы айтылған ашық құрылымды құрмаластарға жатады. Оны құрайтын жай сөйлемдерді мөлшерсіз көбейте беруге болады. Қымыз сапырылып, мал сойылып, бас үйітіліп, шай жасалып, бауырсақ төгіліп, май айырылып жатты (М.Хәкімжанов). Осыған Ел жиналып, балалар шұрқырасып, қыз-келіншек сылаңдасып, кемпір-шал қауқылдасып, … т.с.с. соза беруге болады. Тек соның көсемшені тиянақтайтын етістікпен аяқтаса болды. Мына төмендегі сөйлемдер де ашық құрылымды құрмаластрға жатады. Сағатқа хат жазылып болған оқиғаның бәрі айтылып губернияға адам шаптырылды (Б.Майлин). Губернатор бағында ағаштар жасыл пүлішке оранып, неше алуан құстар сайрап, арықтағы су сыңғыр-сыңғыр қоңыраулатып ағып жатыр (Ш.Мұртаза). Төртінші күні көзі ішіне кіріп, жағы солып, танаулары қусырылып, ерні кезерді (Ж.Аймауытов). Бұндай компонент көбейгеннен жабық құрылымды құрмаластардағы сияқты сыртқы ойға нұқман келмейді, тек қосымша ақпарат үстелінеді.

Жабық құрылымды сөйлемдерде, ашық құрылымды сөйлемдерге қарағанда, байланыс күшті болатындығы байқалады. Ашық құрылымдағы сабақтас сөйлемдер есімшенің жатыс тұлғасымен байланысқанда мезгіл мәнді береді. Мысалы, Таң сарғайып атқанда, шолпан жұлдыз батқанда… деген бағыныңқы сыңарларды әрі қарай есепсіз соза беруге болады, жоғарыда айтып өткеніміздей, бұл құбылыс жай сөйлемдегі бірыңғай мүшелермен бірдей қызмет атқарады. Жай сөйлемдердегі бірыңғай мүшелер мен ашық құрылымды бағыныңқысы бар сабақтастардың арасында деңгейаралық парадигмалық байланыс бары байқалады.

Құрмалас сөйлемдердің ашық және жабық құрылымды болып келуі күрделі құрылымның сыңарлары арасындағы тұтастықтың күштілігін немесе әлсіздігін аңғартса керек. Ашық құрылымды сөйлемдерде тұтастық күшті болмайды, құрылымы тұрақсыз болады. Сабақтастардағы жарыспалы бағыныңқылы сөйлемдер және қалыпты бағыныңқылы сабақтастар жабық құрылымдарға жатады. Сөйлемнің ашық құрылымды болуы салалас және сабақтас сөйлемдерде әртүрлі болады. Сондықтан оған күрделендіруші компоненттер соңынан жалғанады. Ондай сөйлемдер көптеген мезгілдес уақиғалардың басын біріктіріп айтудан туындайды. Сабақтас сөйлемдерде ашық қрылымды болатын сөйлемнің бағыныңқылы сыңарлары болғандықтан күрделену салаластағы сияқты сөйлемнің соңынан емес, ортасынан жүреді. Сатылы бағыныңқылы сабақтастардың кез келген сыңарымен басыңқыны ғана бөліп алып, қалыпты сабақтас жасауға болады.

Есімше тұлғалары сапалы және бірыңғай бағыныңқылы сөйлемдердің екеуін де жасауға қатыса береді. Н.Сауранбаевтың айтуынша, көркем әдебиет іргелес салаластардың стильдік екі түрі болады: жайылыңқы іргелес, қойылыңқы іргелес. Жайылыңқы іргелеске мынадай іргелестер жатады. Жүнді су көтереді, жүйрікті ду көтереді, қайғыны ер көтереді, құрлықты дария көтереді, арысты ай көтереді, өлімді сай көтереді (Шешендер сөзі). Мұнда бірнеше жай сөйлемдер белгілі бір төзімділік қасиетті түрлі жақтан сипаттау үшін салыстыру мағнада ұласып айтылған. Бәрінің баяндауышы бірдей. Оның әр сөйлемде қайталап айтылу арқылы сөйлемге үдеме реңк берілген.

Сүйтіп іргелестің жайылыңқы түрі туралы мынаны айтуға болады. Негізгі бір ойды сыйпаттау, толықтыру үшін бірнеше жай сөйлемдердің тең мағнада іргелескен тобы жайылыңқы іргелес болады. Жайылыңқы іргелеске енген жай сөйлемдер қысқартылмай толық күйінде айтылады. Іргелестің қойылыңқы түріне мынадай іргелес жатады. Мыс., Бір жерде күш, бір жерде өнер, бір жерде мінез (М.Ә.). Мұнда үш сөйлемнің ортақ баяндауышы әр сөйлемде қайталамай, ең соңғы сөйлемде бір-ақ рет айтылған. Егерде бұл сөйлемді толық етіп айтқан болсақ: Бір жерде күш көрсетіледі, бір

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz