Материалы

Есімшелер арқылы жасалған күрделі құрмалас сөйлемдер

    Қазақ тілінде құрамындағы сыңарларының саны қалыпты құрмаластардікіндей екеу емес, үш немесе одан да көп болып келетін құрылымдар бар. Б.Шалабаев оларды жіктеу жөнінде былай дейді: «Құрмалас сөйлемнің құрылымдық типтерін анықтау жеңіл болу үшін алдымен, құрмаластарды компоненттердің санына қарай: жай құрмалас сөйлем, күрделі құрмалас сөйлем деп бөлген тиімді болады. Екі компоненттен құралған құрмаластарды жай құрмалас десек, үш не одан артық компоненттерден құралғандарын күрделі құрмалас сөйлем қатарына жатқызамыз. Одан әрі жай құрмалас сөйлемдер салалас және сабақтас болып бөлінеді. Ал күрделі құрмалас сөйлемдер көп компонентті салалас, көп бағыныңқылы сабақтас және аралас құрмалас сөйлемдерге жіктеледі» [100, 76 б.].

«Қазақ грамматикасында» (Астана, 2002) осы үлгі сақталған [3, 670 б.]. Біз бұдан ғалымның сонау жетпісінші жылдары айтқаны уақыт оза келе 2002 жылы жүзеге асқандығын байқаймыз. Онда құрмалас сөйлемдер мынадай болып жіктелген:

9-кесте. Құрмалас сөйлем түрлері

Күрделі құрмаластар қазақ тіл білімінде біршама зерттелді. Қ.Есеновтің жетекшілігімен К.Садирова [101] және Б.Сағындықұлы [102] кандидаттық жұмыстарын жазып қорғады. Мұнда авторлар күрделі құрмаластардың арасындағы мағыналық қатынастарға баса назар аударғандығы байқалады. Қалыпты құрмаластарда көрсетілген мағыналық қатынастардың күрделі құрылымдарда біртекті немесе әртекті болып кезекпен қосарланып келуінде бір шектеулі заңдылық жоқ. Таза құрылымдық синтаксис тұрғысынан алғанда құрмалас пен жай сөйлем, құрмалас пен құрмалас немесе жай сөйлем мен құрмалас деген қатынастар болмайтын болса керек. Күрделі құрмаластардағы әрбір жай сөйлемдер – жеке-жеке тұрғанда өз алдына бір-бір дербес бірліктер. Бірақ құрмаластардың құрамында үлкен хабардың, күрделі бір ойды толықтырушы, жан-жақты сипаттаушы элементтер болып табылады. Біздің ойымызша, күрделі құрылымдардың арасында үлкен негізгі бір-ақ қатынас болатын сияқты. Ол сыңарлар арасындағы қалған ұсақ қатынастар сол үлкен негізгі қатынастың ішіне енеді. Ахмет Байтұрсынұлы келтірген мына бір мысалға көңіл аударайық:

1. Таң сарғайып атқанда,

Шолпан жұлдыз батқанда,                           1 сыңар

Шал-кемпірдің қойнында

Қобыланды ойнап жатқанда,

Тайбурыл атқа ер салып,

Азғана азық жем салып,

Бәйгеден келген көк дөнен,                         2 сыңар

Түнімен ұйқы көрмеген

Жетелеп сонда өткізді

Құртқа сұлу көлденең

      (Қобыланды батыр)

1. Тоғыз ай толғанда,

Шамалы күн болғанда,

Кіші жұма өткенде,                                      1 сыңар

Ұлы жұма өткенде,

Боз кемпірді қозғалтты

Ынырантты, толғантты

Ноғайлының үш кентін                                2 сыңар

Шақырып жинап орнатты

       (Ер Сайын)

Қобыланды жырынан келтірілген мысалдың бірінші сыңарында үш предикативтілік, екінші сыңарында үш предикативтілік орталық бар. Сонда бұл құрылым алты сөйлемнен құралған болып шығады. А.Байтұрсынұлы қазір тіл білімінде блокқа бөліп талдауды сол кезде-ақ байқаған секілді. Өйткені бұл сөйлемде ол тек мезгілдік қатынас бар деп көрсетеді.

Есімшенің ғанда тұлғасы мезгіл бағыныңқылы сөйлем жасаудың төл тәсілі болып табылады. Байқап үңілсек бұндағы бағыныңқы құрылымдардың жай сөйлемдегі бірыңғай мүшелердің қызметіне ұқсас болып келеді. Деңгейаралық байланыс, парадигмалық қатынас дегендеріміз осыдан шығады деуге болады. Келтірілген өрнекті сөйлемдердегі ойды иіріп-жиырып қалыпты құрмаласпен айтуға әбден болады. Өйткені сөйлемдер қаншама ұзақ болғанмен де екі-ақ сыңардың қатынасынан құралған. Бірінші сөйлемде Таң сәріде Қобыланды кемпір-шалдың қойнында жатқанда, Құртқа Тайбурылды көлденең жетелеп алып өткізгендігі айтылса, екіншісінде Тоғыз айға толғанда, ноғайлының үш кентін жинағандығы туралы айтылады. Бұдан күрделі құрылымдарды құрушы лек

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz