Материалы

Есімшелердің салалас сөйлем жасауға қатысуы

Салалас құрмалас сөйлемдердің құрамына енген жай сөйлемдер өздерінің сөйлемдік қасиеттерінен аз да болса айырылып, бір бүтіннің органикалық бөлшектеріне айналады. Салалас құрмаластың басқа компоненттеріне қарағанда бірінші компоненттің интонациясы тиянақсыздау болады. Осыдан болу керек Н.Сауранбаев интонацияны құрмалас сөйлемдерді танудың басты критерийі деп таниды. Салалас сөйлемдегі жай сөйлемдер әрқашан белгілі жалғаулық арқылы, я жалғаулық мағынада қолданылатын көмекші сөздер арқылы құрмаласады. Сондықтан әр сөйлемнің баяндауыштары тиянақты қалыпта тұра алады. Осыған орай, Н.Сауранбаев салалас құрмаласқа енген жай сөйлемдердің тиянақты қалыпта тұруының үлкен бір себебі – олардың арасындағы синтаксистік қатынастар (сабақтастағы сияқты құрмаласқа енген жай сөйлемдердің баяндауыштары арқылы емес) арнаулы жеке формалар, жалғаулықтар арқылы білінеді деп есептейді [49, 35 б.]. Бұл бұнды сонды айтылмаған пікір. Ғалым салалас құрмалас сөйлемдердің өзара байланысу тәсілдерін баяндай отырып, бүгінде айтылып жүрген құрмаласу жолдарын (аналитикалық тәсіл, жалғаулықтар немесе жалғаулықтар орнына жүретін көмекші сөздер арқылы) айтып кеткен.

Сабақтас құрмалас сөйлемдердің байланысу жолдары мен топтастыру мәселелерінде шартты болса да, бірізділік болса, салаластарды топтастыруда, олардың байланысу тұлғаларын айқындауда мұндай біәрізділік болмады. Салалас құрмаластар тобына құрмаластағы жай сөйлемдердің байланыс формалары да, белгілі бір ойды білдірудегі дербестілік дәрежесі де әртүрлі құрмалас сөйлемдер жатқызылып жүрді. Ал «Қазақ тілінің құрмалас сөйлемдер жүйесінде» салалас сөйлемдерді жіктеуде Н.Сауранбаев өзіне дейін жіктеліп келгендей, мезгілдес, себептес, қарсылықты деп үш түрге ғана бөліп, олардың өзіндік белгілерін, мәнін түсіндірген. Бұл саладағы автордың табысы – салалас сөйлемдердің аталған түрлерін кеңірек баяндауында. Бірақ қазақ тіліндегі талғаулы, кезектес салаластар құрмалас сөйлем дәрежесіне көтеріле қойған жоқ деп есептеген [96, 15 б.].

Есімшелер салалас сөйлемдердің қайсы түрін жасаса да, тек атау тұлғада тұрады. Мысалы, Екеуін екі жаққа тағдыр бөлген

                    Жандар емес қатерден әсте именген

                    Шынмашынға Сапасы кете тұрсын,

                   Мұстапа Балсураға бұрын келген   (Абай).

Мұндағы жай сөйлемдер белгіленген өткен шақтық анық есімшенің баяндауыштық қызметтегі ара қатынасы арқылы құрмаласып тұр. Сүйтіп, мұны есімшенің ыңғайлас салалас жасаған түрі дейміз. Осы сияқты есімшелердің көшпелі түрінен де ыңғайлас салалас жасалады. Мысалы: Жол қуған – қазынаға жолығар, дау қуған бәлеге жолығар (Мақал).

1. Есімшелер қарсылықты салалас сөйлемдердің де баяндауыштық қызметін атқарады. Олар әдеттегідей жалғаулықсыз және жалғаулықты түрде де жасала береді. Мысалы:

а) Осындай бір үй Амантайдың арманы болатын, ол арманға өмірде жетем демейтін еді.

ә) Осындай бір үй Амантайдың арманы болатын, бірақ ол арманға өмірде жетем демейтін еді (С.Мұқанов).

2. Есімшелер себеп-салдар салалас сөйлемдердің баяндауыштық қызметін де атқарады. Мысалы:

               Ә, жігіттер, жігіттер, дат қылыңыз,

               Қылыш берген көк дөненді ат қылыңыз,

               Аңғал берген көк шекпен тозған екен,

               Жыртып-жыртып қобызға қап қылыңыз  (Жанақ би).

Бұл мысалдағы себеп-салдар салалас сөйлемнің баяндауышы болып тұрған тозған екен деген сөз тіркесі – есімшеден болған күрделі баяндауыш.

Салалас құрмалас сөйлемнің құрылысында таза етістіктік баяндауыштардың дағдылы байланысына сәйкес, есімше баяндауыштардың да қызметі болады. Үйткені есімшелер баяндауыштық қызметте таза етістіктердің мағнасына жақындап кететіндігі белгілі. Синтаксистік функциясында бұл екі категорияның бірімен-бірінің ұласып жататындығы белгілі.

Сонымен етістіктердің райлық категориялары салалас құрмалас сөйлемнің қандай түрін жасаса, есімшелер де сондай түрін жасауға қатысады.

Есімшелер арқылы көбіне жалғаулықсыз құрмаластар жасалады. Құрмалас сөйлемнің басқа түрлеріне қарағанда, жалғаулықсыз салалас сөйлем компоненттерінің бір-бірімен байланысы онша тығыз, берік болмайды, оларда дербестік, формалық тиянақтылық басым келеді.

Жалғаулықсыз салалас сөйлемнің тек өзіне ғана тән меншікті баяндауыш формасы жоқ, қалыпты тиянақты жай сөйлемдерде баяндауыш қызметінде қолданылатын сөз таптарының, формалардың қай-қайсылары болса да жалғаулықсыз салалас сөйлем компоненттерінің баяндауыштары бола алады. Мысалы: Табалдырықтан төрге дейін жайылған кілемдер жайнап жатыр, тіпті жаман аяқ басуға қалтырайды (Ғ.Мұстафин). Бұл қырсықтың неден болғаны маған аян, – оны қазір қалай айтарсың (Ө.Қанахин). Өзінің барғаны дұрыс, істі қолма-қол бітіреді. Екі ауылдың арасы екі-үш шақырымдай ғана, үрген иттің дауысы естіліп тұрады. Оған жауап беретін мен, сенің жұмысың болмасын (Ғ.Сыланов). Мысалдардағы  соңғы сөйлемнің баяндауышы есімшенің -етін жұрнағы арқылы жасалған.

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz