Материалы

Есімшелер арқылы жасалған қарсылықты бағыныңқылы  сөйлемдер

      Сыңарларының мағыналық қатынастары жағынан алғанда қарсылықты бағыныңқылы сабақтас сөйлем қарсылықты салалас сөйлемге өте ұқсас. Бұлардың сыңарлары да салаластағы сияқты бір-біріне қайшы, қарсы келетін әрекеттерді, оқиғаларды баяндайды. Қарсылықты салалас сөйлем мен қарсылықты бағыныңқылы сабақтас сөйлемді сыңарлары қарсы мағынада келетін құрмаластарды жасаудың әртүрлі тәсілдері деп қарауға болады. Болашақта қазіргі қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер  жүйесі басқа қырынан, «мағынадан оны жасаушы тұлғаларға қарай жүретін» тәсілмен қарастырылатын болса, онда қарсылықты мәндегі сабақтас, салалас сөйлемдер бір деңгейге топтастырылатын болады [11, 89 б.]. Яғни, салаласа немесе сабақтаса құрмаласқан сөйлемдер белгілі бір мағынаны берудің түрлі тәсілдері есебінде қарастырылады да, өзара синтаксистік парадигма құрайды.

Сабақтаса және салаласа құрмаласқан сөйлемдер әр уақытта бір мағынаны берудің түрлі тәсілдері бола бермейді. Біз оған жоғарыда мезгіл бағыныңқылы сөйлемді, мезгілдес сабақтасты және мезгілдес салалас сөйлемдерді  салыстыру арқылы көз жеткіздік. Есімшелер арқылы құрмаласқан сөйлемдер жүйесінен қарсылықты және себеп бағыныңқылар бір мағынаның түрлі тәсілдері ғана екендігін тіл фактілері дәлелдеп отыр. Бұл мәселеге ең алғаш Т.Қордабаев көңіл аударған болатын: компоненттерінің мағыналық қатынастары жағынан алғанда, қарсы бағыныңқылы сабақтас сөйлем  қарсылықты салалас сөйлемге ұқсас: екеуінің компоненттері де мағыналары бір-біріне қайшы келетін оқиғаларды баяндайды, өзгешеліктері тек құрмаласу тәсілдерінде ғана: бірінің салаласа, екіншісінің сабақтаса байланысатынында. Мысалы: Ол келді, бірақ мен жолыға алмадым. Ол келгенмен (келсе де), мен жолыға алмадым [89, 117 б.].

Тілде 100 пайыз бірін-бірі қайталайтын екі элемент болмайтындығы белгілі. Синонимді зерттеген мамандардың өзі лексикалық синонимдердің абсолюттігін жоққа шығарады [90, 7 б.]. Мағыналас тілдік бірліктің жалпы мағынасы ортақ болғанымен жеке-жеке ерекшеліктері байқалады немесе бірі – тар, екіншісі кең көлемде жұмсалып, өрістерінің кең-тарлығымен ерекшеленеді.

Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас сөйлем төмендегідей тәсілдер арқылы жасалады:

1. Бағыныңқылы сыңары көмектес тұлғалы және шығыс тұлғалы есімшеге аяқталады: Мұндағы үйлердің жалпы ұсқыны бір-біріне ұқсас болғанымен, барлық жердегідей әр шаңырақтың тағдыры әр түрлі, әр басқа. Қазір алыста болғаныфмен, осы үйдің алғашқы иесі сізсіз (Д.Исабекова). Жаудың өте қарсылық көрсеткеніне қарамастан жігіттер алға басушы еді  (М.Ғабдуллин).

2. Бағыныңқы сыңары шартты рай етістігіне аяқталады. Бұндай құрылымдарда сыңарларының арасын қарсы мағынада қоятын шартты рай жұрнағынан кейін да, де шылаулары және әр сыңар құрамында келетін мағына жағынан бір-біріне қайшы келетін сөздер. Ондай сөздер антонимдер болуы немесе етістіктің болымды, болымсыз тұлғасы да болуы мүмкін: Абылғазының қолындағы Жиреншенің құсы тіленіп талпынса да, жиренше оны жіберткен жоқ (М.Әуезов). Аламан кемпірді мінгестіру үшін қасына келейін десе, астындағы аты пысқырып жолатпады (Қазақ ертегісі).

Шартты рай жұрнақтары арқылы жасалған қарсылықты бағыныңқылардың табиғатын А.Байтұрсынұлының мысалдары арқылы анық тануға болады: Күні бойы қараса да, таба алмады. Қыс қатты болса да мал аман шықты [1, 301 б.].

Қарсылықты бағыныңқының зерттелу тарихына тоқталатын болсақ, А.Байтұрсынұлы сабақтастың бұл түрінің жасалу жолын тек шартты рай арқылы ғана көрсеткен де, оның ереуіл бағыныңқы деп атаған. Реті келіп тұрғанда сабақтас бағыныңқылы сөйлемнің зерттелу тарихына аз ғана тоқтала кеткен жөн. А.Байтұрсыұлы еңбегінен кейінгі шыққан Қ.Жұбановтың 1936 жылғы оқу бағдарламасында, 1938 жылы жарияланған Н.Сауранбаевтың мақаласында да қарсылықты бағыныңқылы сабақтас сөйлем деген термин жоқ. 20-жылдан кейін мұның ауызға ілігуі 1939 жылы жарық көрген «Қазақ тілінің грамматикасы» атты оқулықта. Бүгінгі «қарсылықты» деген термин сол оқулықтан бастап қолданылады. Дегенмен, Н.Сауранбаев 1948 жылы жарияланған «Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі» атты еңбегінде  мұндай сабақтастарды қайшы сабақтас құрмалас деп атаған. Біз жоғарыда Н.Сауранбаевтың Ақаң түзген атауларды барынша жаңғыртуға тырысқандығын айтқанбыз. Бүгінгі қарсылықты бағыныңқылы сабақтас деп аталып жүрген сөйлемдерді Н.Сауранбаевтың қайшы сабақтас деп атауы да соған дәлел бола алады.

А.Байтұрсынұлы күрделі құрылымдар туралы «Тіл құралында» ғана емес, «Әдебиет танытқышында» да айтқан болатын. Қазіргі қазақ тілінде сыңарларының саны қалыпты құрмаластардағыдан әлдеқайда көп болып келетін күрделі құрмаластар молынан ұшырасады. А.Байтұрсынұлы бұларды «өрнекті сөйлемдер» немесе «оралым» деп атап, олардың төмендегідей мағыналық тоғыз түрін көрсеткен болатын: себепті орлым, мақсатты оралым, ұқсатпалы оралым, қайшы оралым, шартты оралым, жалғасыңқы оралым, серіппелі оралым, айырыңқы оралым, қорытпалы оралым [91, 457 б.].

Байқап отырғанымыздай, сыңарлары қарсы мағынада келетін құрмаластарға Ақаң екі түрлі атау ұсынған (ереуіл, қайшы). Ереуіл бағыныңқыларға қалыпты сабақтастарды жатқызған да, қайшы құрмаластарға күрделі құрмаластарды жатқызған. Н.Сауранбаев соңғысын әдеттегідей атау ретінде қайта кіргізуге талпыныс жасаған.

Қарсылықты сабақтастардың жасалу жолын кейін әр ғалым түрліше көрсетеді. Мәселен, Т.Қордабаев қазіргі қазақ тілінде қарсылықты бағыныңқы сөйлем жасаудың бес түрі бар десе, Қ.Есенов оның үш түрін көрсетеді.

Т.Қордабаев шартты рай арқылы жасалған тәсілдің өзін екіге бөліп қарайды: 1. Бағыныңқы компонент -да,-де шылауына тіркелген шартты рай формалы етістікпен аяқталады. 2. Бағыныңқы компонент шартты рай формалы етістікке аяқталады да, әр компонент құрамында мағына жағынан бір-біріне қайшы келетін сөздер болады. Ондай сөздер антоним болуы мүмкін. Мысалы, Төлеубекті мұғалімдердің көбі жек көрсе, Жанат оны жақсы көреді (Ғ.Мұстафин).

Т.Қордабаев есімше тұлғалары арқылы жасалған  қарсылықты бағыныңқыларды да екі тәсіл ретінде бөліп қарайды 1(3). Бағыныңқы компонент -ша, ше қосымшалы есімшеге аяқталады да, сөйлем бағыныңқы компоненттегі іс-әрекеттің, жай-күйдің бағыныңқы басыңқы сөйлемдегі іс-әрекеттің артықтығын көрсетеді: Қарағайға қарсы бұтақ біткеше, Еменге иір бұтақ бітсейші (Махамбет).

 2(4). Бағыныңқы компонент көмектес жалғаулы есімшеге аяқталады. Мысалы, Қыс қыстаулары басқа болғанымен, жаз көбінесе бірігіп отырады (Б.Майлин).

Т.Қордабаев қарсылықты бағыныңқылы сөйлемді жасаудың бесінші тәсілі ретінде көсемше тұлғасын көрсетеді. Мысалы, Кейбір сұрақтары бола тұра, сырбайдың Масқабай туралы айтқан сөздерін Естай бөлген жоқ. Күн көрісі біреуге байланысты бола тұра, ол жа

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz