Материалы

Есімшелер арқылы жасалған салыстырмалы сабақтастар

Күрделі салыстырудың ішкі құрылысы ой барысында әрдайым екі жақты болып отырады: бірінші жақтан белгілі бір зат тұрса, екінші жақта сол затпен салыстыруға түсетін тағы бір зат орын алады. Осы салыстыру негізінде екеуінің арасынан табылатын ұқсастық ашылады да, келесі ой өрісінде осы үш байымдау элементтері қалыпты бір ішкі сөйлеудің құрылымын негіздейді. Сондағы салыстыру тәсілі тек қана үш компоненттік болады. Яғни логикада салыстыру тек қана екі заттың арасындағы ұқсастық//айырмашылықты анықтап қоймайды, одан да басқа операцияларға (анализ, синтез, абстрактату) қатысады. Бұл арада байымдаудың соңғы түрлері қорытынды ойлардан қалай әлі алыс болса, дәл солай салыстыру тәсілінде әлі ешқандай нәтижелі ой болуы мүмкін емес, керісінше, ондай ой жалпы салыстыру арқылы туады. Күрделі салыстыру тәсілі тілімізде құрмалас бірлестіктер арқылы көрінеді. Және тепе-тең «субъект-предикат» деген параллельді құрылымын әр сөйлемде сақтап отырады. Демек, тілдегі кез келген екі компонентті предикаттылық сияқты, салыстырмалы құрмалас құрылымдар ойлау мен сөйлеу арасындағы байланыстың көрсеткіші болып табылады.

Компоненттерінде баяндалатын іс-әрекет, жай-күй бір-біріне салғастыру, теңдестіру түрінде айтылатын сабақтас сөйлемнің қазақ тілінде де барлығы құрмалас сөйлемге қатысты алғашқы зерттеулерден, А.Байтұрсынұлының «Тіл құралынан» бері қарай сөз болып келеді. Иә, сабақтас құрмалас сөйлемдерді жүйелеу тарихы, А.Байтұрсынұлының есімімен байланысты болса, салыстырмалы сабақтасты талдау да дәл осы ғалымның атымен тығыз байланысты. Ақаң салыстырмалы бағыныңқы сөйлемдерді дәл бүгінгідей атаған жоқ. Қазақ тіл білімінің тарихында Т.Қордабаевқа шейінгі ғалымдар (А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Жиенбаев, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов және т.б.) бағыныңқы сөйлемдерді сөйлем мүшелерінің атымен атаған болатын. Мысалы, Түсі қандай болса, иісі сондай (анықтауыш бағыныңқы сөйлем). Егін қайда болса, береке сондай (мекен пысықтауыш) Қалай болсақ, атақ солай жүрмек (сан пысықтауыш) және т.б. [1, 305 б.].

Қ.Есеновтың жетекшілігімен З.Жұмаділова «Қазіргі қазақ тіліндегі салыстырмалы сабақтас» құрмалас сөйлемдер атты кандидаттық диссертациялық зерттеу жүргізген болатын. Бұнда ғалым функционалды принципті басшылыққа ұстанған сияқты [81, 7 б.]. Зерттеушінің айтуынша, біз Ақаңның салалас құрмаласты жіктеуінен өте құнды мағлұмат аламыз. Мысалы, жиылыңқы қиысу қатарында берілген «Үлкен бастап, кіші қостар» тәрізді сөйлемнің ішіндегі компоненттер бірыңғай, бір беткей қиысса, қайырыңқы қиысулы сөйлемде екі компоненттің арасында қарама-қайшылық бар екенін білеміз [1, 305 б.]. Жоғарыда Ақаң келтірген екі сөйлем де қазіргі қазақ тілінде аналогия/антитеза мәндес салыстырмалы салаластың ішінде қарастырылып жүр [81, 7 б.].

А.Байтұрсынұлынан кейін салыстырмалы бағыныңқы сөйлемдер жайын сөз еткен Қ.Жұбанов болатын. Ғалым баяндауыш бағыныңқы сөйлемге «Ол қандай болса, мен де сондай» - деген сөйлемді жатқызған болатын [82, 156 б.] сондай-ақ Қ.Жұбанов Сабыр қалай жүрсе, дәулет те солай жүреді деген сөйлемді  отызыншы жылдардың аяғына қарай жазылған «Қазақ тілінің программасында» шақтас бағыныңқы - деп атаған болатын [83, 32 б.]. «Салыстырмалы сөйлемдер кейде әсіресе, көркем шығармаларда, оның ішінде поэзияда толық бір оқиғаға екінші оқиғаны сипаттау үшін айтылады. Әрине, ондай оқиғалардың арасында не тектік не сындық, не сырлық ұқсастық болуы мүмкін. Осылай құрмаласқан жеке сөйлемдердің арасындағы ішкі мәндік байланыс салғастыруға, теңеуге негізделеді. Мұндай салыстырмалы бағыныңқылы сөйлем басыңқымен өзінің есімше баяндауышына -дай (-дей) қосымшасы жалғану арқылы байланысады» [49, 58 б.]. Байқап отырғанымыздай Н.Сауранбаев салыстырмалы бағыныңқылы сөйлемнің жасалу жолын тек –ғандай тұлғасымен ғана байланыстырады.

Қазіргі қазақ тілінде салыстырмалы құрмаластар -ғандай тұлғасымен бірге шартты рай тұлғасымен де жасалатындығы белгілі. Мысалы, Балалар қандай қуанса, ол да сондай қуанған еді (Ә.Әбішов). Олжабек қалай бұрылса, Жамал да солай бұрылады (Ғ.Мұстафин).

1939 жылы С.Аманжолов пен Н.Сауранбаевтың бірігіп оқулығында[84] салыстырмалы бағыныңқылы деген термин алғаш қолданылған. Біздің Н.Сауранбаевты осы терминнің авторы деуіміздің себебі С.Аманжолов 1940 жылы шыққан «Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқа курсы» атты еңбегінде салыстырмалы деген атауды өзгертіп ұқсасты сабақтасдеп атаған [85, 36 б.]. Ал Н.Сауранбаев 1948 жылы шыққан еңбегінде де, 1959 жылы шыққан [49, 33 б.] еңбегінде де бұндай сөйлемдерді салыстырмалы бағыныңқы деп алып, оның жасалуын -ған тұлғалы есімшеге -дай жұрнағын қосу арқылы жеке сияқты шылауын жалғау арқылы деп көрсетеді. Т.Қордабаевтың айтуынша, 1939 жылғы С.Аманжолов пен Н.Сауранбаевтың келтірген мысалдары құрмаласқа жатпайды [60, 122 б.]. Біз бұл пікірдің шындығына Н.Сауранбаевтың салыстырмалы құрмаласқа келтірген мына тұжырымы арқылы көз жеткіземіз: «Салыстырмалы сабақтастардың арасын құрмаластыратын «-дай» қосымшасы кейде есім сөзге де жалғанады. Ондай да оқиғаның бір белгісін бір затпен ғана  салыстыра алады. Мұндай да ол тек қарапайым пысықтауыш болады. Мысалы, Машина құстай ұшты. Мұнда машина құспен салыстырылған» [49, 83 б.]. Салыстырудың негізі объектілердің қатысына байланысты болады. Біздіңше, ол объектілерге кез келген заттардың қарым-қатынасы түсе бермейді, тек қана бірыңғай заттар, салыстыруға түскен зат-құбылыстың ұқсас көрінісі түседі. Сонда ғана екі предикаттық орталықтың арасында ұқсастық, салыстырмалық реңк пайда болып, олар құрмалас сөйлемді құруға түседі. Бұндай компоненттер еш уақытта бірін-бірі пысықтап жатпайды, толықтырмайды, яғни детерминанттық функция атқармайды, олар дербес сөйлемдер қалпына қолданыла береді.

С.Аманжолов Н.Сауранбаевпен бірігіп жазған оқулығындағы пікірінен (салыстырмалы сабақтасқа қатысты) толық  қайтқан және бұндай сөйлемдердің атын ұқсасты сабақтас деумен қатар сияқты шылаулы есімшені 1940 жылы жазған еңбегінде сабақтас сөйлем жасауға негіз бола алмайды деп оның орнына –ша,-ше қосымшалы есімшені келтіреді де, оған Сен Арктикаға баратын кісіше мұнша қалың киінгенің не? деген мысал келтіреді [85, 57 б.]. Қазіргі тіл білімінің даму тұрғысынан алғанда, бұл мысал әрине құрмаласқа жатпайды. Ал есімге жалғанып үстеу тудыратын -ша, -ше қосымшасы туралы біз жоғарыда С.Исаевтың пікірін келтірген едік.

Қырқыншы жылдары салыстырмалы құрмалас сөйлем мәселесін сөз еткен ғалымдардың бірі Сейіл  Жиенбаев. Ғалым өзінің 1941 жылы шыққан «Синтаксис мәселелері» атты еңбегінде салыстырмалы бағыныңқы сөйлемді мекен пысықтауыш бағыныңқ

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz