Материалы

Есімшелердің себеп бағыныңқылы сөйлем жасауы

Қазіргі қазақ тілінде бағыныңқы сөйлемдердің Т.Қордабаев еңбектері бойынша жеті түрі, ал Қ.Есенов еңбектері бойынша тоғыз түрі бар. Біз қарастырып отырған есімше тұлғалары соның төрт (мезгіл, себеп, салыстырмалы, қарсылықты) түрін жасауға қатысады. Алдағы бөлімде мезгіл бағыныңқылы сөйлемдерге тоқталдық. Қазір есімше тұлғалары арқылы сабақтасатын себеп бағыныңқылар жайлы сөз етпекшіміз. Академик Н.Сауранбаев себеп бағыныңқылы сөйлемдер тілдің дамуына байланысты мезгіл бағыныңқылы сөйлемдерден бөлініп шыққан деген тұжырым айтады. Ғалымның пікірін толық келтірейік: «Себеп сабақтас болып құрмаласқанда, бір оқиғаға себеп, екінші оқиғаға оның салдары болып құрмаласады. Бұл екі түрлі категорияның (мезгіл және себеп) бір формамен сабақтаса беруінің себебі олар бірінен-бірі бөлініп шыққандығы. Мысалы, Тоқалдан туған жалғыз ұлға шырылдатып зорлық қыла берген соң, оны жұрт Шіңкілдек деп атапты (Ертегі).

Мұндағы алдыңғы сөйлем себеп бағыныңқы. Ал оның себеп бағыныңқы болуының өзі мезгілге байланысты. Әуелі тоғыз тоңқылдақ тоқалдан туған жалғыз ұлды шырылдатып зорлық қыла берген. Бұл – ел оған «шіңкілдек» деп ат қоймастан бұрын болған оқиға. Сол болған оқиғаның салдарынан екінші бір оқиға туған. Ол – жалғыз ұлды жұрттың Шіңкілдек деп атауы. Сөйтіп, бұдан себеп бағыныңқылардың мезгіл бағыныңқыдан бөлінгенін, содан шыққан байқауға болады. Осымен байланысты есімше баяндауыштың «соң» демеулігімен жалғасқан түрінің мезгіл бағыныңқы, себеп бағыныңқы категориясын бірдей тұлғалау себебін де білуге болады» [49, 74 б.]. Біз академик Н.Сауранбаевтың бұл пікірін әрі қарай тарата кетпекшіміз. Мезгіл бағыныңқылардан тілдің даму барысында себеп бағыныңқылар дамып бөлініп шықты дегенді тура түсінуге болмайды. Бұл жерде мәселе себеп бағыныңқыларды да, мезгіл бағыныңқыларды да жасай алатын көсемше және есімше формаларында болып отыр. Мәселен көсемшенің -п тұлғасы мен есімшенің -ған тұлғасы себеп бағыныңқылы сөйлемдер жасайды. Қазіргі кезде олардың арасында мағыналық қатынастарды (себеп, мезгіл) ажырату кейде қиын болып жатады. Оны дұрыс ажырату үшін бағыныңқы және басыңқы сыңарлардың арасындағы мезгілдік мәннің, я себептілік мәннің қайсысы басым екеніне сүйену керек. Мәселен, Кеше апам оған қатты ренжіп, ол үйіне қайтып кетті деген сөйлемнің бағыныңқы сыңарында мезгіл мәнді сөз бола тұра, онда себептілік мән басым. Яғни оның үйіне қайтып кетуіне апасының қатты ренжігені себеп болып тұр. Сондай-ақ Бейімбет ұсталып, басымызға қара күн туды (К.Майлин). Биыл қар кеш жауып, шана жолы кешен түсті (С.Құдаш) деген сөйлемдер де бір мезгілде өтіп жатқан іс-әрекеттер болғанымен, басыңқы сыңардағы салдардың көрінісінен себеп бағыныңқылы сөйлемдерге жатады. Олардың арасын ажыратуға сұрақтың кейде көмектеспейтін кездері де бар. Мәселен, Мәжіліс ашылып, сөз округтен келген өкілге берілді (Б.Майлин) деген мезгіл бағыныңқылы сөйлемге себептілікті ажырататын сұрауды да қоюға болады. Мұндай мағыналық жақындық – заңды құбылыс. Себеп бағыныңқылы сөйлемдер себеп пен салдардың көрінісі болса, сол процестер бір мезгілде болатын тіркес-тіркес уақиғаның да көрінісі болып табылады. Сондықтан бұларда мезгілдік мәннің болуы орынды.

Себеп бағыныңқылы сөйлемдер себеп пен салдардың көрінісі болса, сол процестер бір мезгілде болатын іркес-тіркес уақиғаның да көрінісі болып табылады. Сондықтан бұларда мезгілдік мәннің болуы орынды. Себеп бағыныңқылардың дамып қалыптасуын мезгіл бағыныңқылардың ішкі мағыналық қатынасымен емес, мезгілдік қатынасты да, себептілік қатынасты да жасай алатын бірдей формалармен байланысты қарау керек. Мезгіл бағыныңқылы сөйлемдерді жасайтын есімше, көсемше жұрнақтары дәл сол қалпында тұрып-ақ, себеп бағыныңқылы сөйлемдерді де жасай береді. Бір форманың көп мағынаға ие болуы тіл жүйесінде боып жататын заңды құбылыстардың бірі. Мәселен, қазіргі қазақ тілінде сабақтас сөйлемдердің тоғыз түрін танитын болсақ, соның алты түрін (амал, мезгіл, себеп, мақсат, қарсылықты, үлестес) жасауға көсемшенің бір ғана -п формасы қатынасады екен.

Синтаксисте дәлелденген теория бойынша гипотаксис (сабақтаса байланысу) паратаксистен (салаласа байланысу) кейін пайда болған. Бұның өзі екі жолмен дамиды: біріншісі – екі жай сөйлемнің салаласа құрмаласуы негізінде (кейінірек осының негізінде сабақтаса байланысу өрбіп шыққан), екіншісі – жай сөйлемнің өз ішінде оралымдар жетіліп, жеке предикаттық қатынас дәрежесіне көтерілген.

Себеп бағыныңқылы сөйлемдердің дамып қалыптасуын мезгіл бағыныңқлардағы ішкі мағыналық қатынасымен емес, мезгілдік қатынасты да, себептілік қатынасты да жасай алатын бірдей формалармен байланысты қарау керек. Мезгіл бағыныңқылы сөйлемдерді жасайтын есімше, көсемше жұрнақтары да дәл сол

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz