Материалы

Есімшелердің мезгіл бағыныңқылы сөйлем жасауға қатысуы

     Мезгіл бағыныңқылы сөйлемдер синтетикалық және аналитика-синтетикалық тәсілдер арқылы жасалады. Мезгіл бағыныңқылы сөйлемдерді жасауға есімшеден өзге көсемше, шартты рай тұлғалары да қатысады. Мысалы, Мыналар келгелі, Құнанбай ауылынан жан-жаққа қарай үсті-үстіне шапқыншылар ұшырып кетіп жатты. Аңшылар қостарына келсе, Абай қасында қонақ бар екен (М.Әуезов). Мезгіл бағыныңқының сыңары қашан, қашаннан бері, қашанға шейін сұрауларының біріне жауап беріп, есімшелерден өзге шартты рай жұрнақтарынан, көсемшенің -ғалы, -гелі, -а ,-е, -п және -ысымен, -ісімен тұлғалы сөздерден жасалады.

Есімше тұлғаларының ішінен мезгіл бағыныңқылы сөйлем жасауға -ған түрі жатыс септікте тұрып қолданылады. Қ.Есеновтің айтуынша есімшенің бұл түрі басқаларына қарағанда, тілімізде кеңінен қолданылады [61, 89 б.]. Есімшелердің жатыс тұлғасын мезгіл бағыныңқылық төл тәсілі деуге де болады. Мысалы, Қыз-келіншек тербетіп тұрғанда, жігіттің парызы – ән салу (М.Әуезов). Жуынып болып, шай ішіп отырғанымда, жатқан үйімнің бір кішкене баласы жүгіріп кіріп келеді (С.Сейфуллин) және т.б.

Есімшелер мезгіл бағыныңқылы сөйлем жасау үшін жатыс жалғауында, -ша, -ше тұлғасында және соң, кейін, шейін, сайын, бірі шылаулары мен шақта, кезде, уақытта сөздерін тіркеп тиянақсызданады. Жаңағы көркем бір сәтке сүйсініп езу тартқан Абайдың сол көңілді шағы айығып  болғанша, қатты келе жатқан ат дүбірі естілді. Бүгін қара жел басталысымен, қиыршықтап қар да түсе бастады (М.Әуезов).

Қазақ тілінде мезгіл сөзімен байланысты айтылатын құрмаластың үш түрі бар: мезгілдес салалас, мезгілдес сабақтас, мезгіл бағыныңқы сабақтас. Қазіргі қазақ тіліндегі мезгілдес салалас сөйлемдер мен мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлемдер себеп бағыныңқылы сабақтас сөйлем мен себептес салалас сөйлемдер сияқты бір-біріне генетикалық жақындықта емес. Мезгілдес салалас, мезгілдес сабақтас, мезгіл бағыныңқылы сабақтастардың арасында айырмашылықтарды байқау үшін төмендегідей мысалдарға назар аударалық: Шай ішілді, тамақ желінді (С.Алдабергенов). Арнаулы қонақтардың алды – ақсақалдар, жігіт ағалары, әзірет-молдалар келіп, Қайдар енді қала жағына көз салумен тұр еді (Б.Майлин). Дастарқан жиналмай жатып, барлығы жапырлап ояздың соңынан тысқа беттеген (Ш.Мұртаза).

Алдыңғы екі сөйлемді (мезгілдес салалас, мезгілдес сабақтас) жасалу тәсілдерін өзгертіп, мағынасына еш нұқсан келтірместен айта беруге болады. Шай ішіліп, тамақ желінді деген сөйлем көсемше жұрнақтары арқылы мезгілдес салаластан, мезгілдес сабақтасқа айналып тұр.

Көсемшелер арқылы байланысып, сабақтас болып тұрған құрмаласты салаласқа айналдыра беруге болады: Арнаулы қонақтардың алды ақсақалдар, жігіт ағалары, әзірет-молдалар келген, Қайдар енді қала жағына көз салумен тұр еді.

Ал үшінші мезгіл бағыныңқылы сөйлемді салаласты жасайтын тәсілдермен өзгертуге болмайды. Өзгертілсе бағыныңқы мен басыңқы арасы қиюласпай, мезгілдік қатынас бұзылады. Мәселен, себепті қатынаста тұрған сөйлемдер (салалас және сабақтас) себеп пен салдарды білдірудің түрлі тәсілдері болып табылады. Ал мезгілді қатынасты білдіретін (сабақтас және салалас) сөйлемдер мезгіл деген бір сөзбен аталғандығы болмаса әрқайсысы басқа-басқа қатынастарды білдіретін тәсілдер. Яғни мезгілдік қатынастағы сөйлемдер (сабақтас, салалас) бір мағыналық өрісті құрап синтаксистік парадигма құрай алмайды. Мезгіл бағыныңқылы сөйлемдерде сабақтасқан екі сөйлемнің бағыныңқысы басыңқыдағы істің орындалу мезгілін көрсетіп тұрады. Ал мезгілдес салаласта бір-біріне тәуелсіз бір мезгілде өтіп жатқан екі немесе одан да көп уақиғалар көрсетіледі [11, 88 б.]. Мезгіл бағыныңқылы сөйлемдерге мысал келтірейік: Ол енді үйден шығысымен бақтан Асқарды жолықтырды (С.Мұқанов). Құдайберді арғы шетке жеткенше, Құнанбай қасына жиырма шақты аттылар жиналып қалды (М.Әуезов). Етік пен шинельді көргенде, күні бойы не қыларын білмей тұрған казактар өзара күбірлей қалды (Х.Ерғалиев). Шахтаға түспестен бұрын Еркін кішкене бөлмесіне келіп енді (Ғ.Мүсірепов).

Бұл бағыныңқы сөйлемдердің төмендегі мезгілдес салаластан айырмасы – бағыныңқы сөйлем мезгіл пысықтауыш сияқты істің орындалу мезгілін көрсетіп тұр. Мысалдарға назар аударайық: Залдағы жарық сөндірілді де, пердесі баяу сырғылылып ашылды (З.Қабдолов). Бір үй салынып жатыр, бір үй бұзылып жатыр(Ғ.Мүсірепов). Шахаң сыңғырлаған әдемі дауысымен «Мақпал қараны» бастады, өзгеміз үнсіз қосылып кеттік (Ә.Тәжібаев).

Мезгіл бағыныңқылы сөйлемнің құрамында мезгіл мәндес сөздер қолданылады, мәселен, мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлемдерді, әсіресе көсемшемен келген баяндауышы бар мезгіл бағыныңқыларды себеп бағыныңқыдан ажыратуда осы мезгіл мәндес сөздер басты рөл атқарады. Ал бағыныңқының құрамында ондай сөздер жоқ болған жағдайда Қ.Есенов мезгіл бағыныңқылы сабақтасты мезгілдік ұғымда жалаң бағыныңқы компоненттен, оның баяндауышынан іздестіре бермей, бүтін сөйлем бойынан, синтаксистік компоненттердің тығыз қарым-қатынастағы бірлігінен танудың жөн екендігін айтады [70, 71 б.]. Бұндағы бағыныңқы жай сөйлемнің бір мүшесі сияқты болып келеді.

Қазіргі қазақ тілінде мезгіл бағыныңқылы сөйлемді жасайтын, қажетінше бірінің орнына бірі жүре алатын төмендегідей тәсілдер бар:

1. Есімшенің -ған түрі жатыс септік тұлғасында тұрып мезгіл бағыныңқының баяндауышын жасауға қатысады. Мысалы, Осы тоқал келіншек болып түскенде Нұрым бұзау байлап, қозы бағумен жүретін бала еді (Б.Майлин). Көкшеден Әмірді Ызғұтты алып жөнелгенде, Байтас Абайға кісі шаптырған (М. Әуезов).

2. Есімшенің -ар, -ер формантты түрі де жатыс формасында келіп мезгіл бағыныңқылы сабақтастар жасайды. Мысалы, Бұлар ауылдан аттанарда, екі жігіт соларға қарай шаба жөнелген еді. Құнанбай аттанарда, оңашалап шығарып ап жүрістен бөгеп те қалады (М.Әуезов).

Қазақ тілінде мезгіл бағыныңқылы сөйлем жасауға -ған, -ар тұлғалары қатынасады. Ал басқа түркі тілдерінде есімшенің мынадай тұлғалары көрсетілген: -а/-е/-й/-о/-лік. С.Н.Абдуллаевтің айтуынша, бұл тұлғалар бірқатар түркі тілдерінде кездесіп отырады: қырғыз, алтай, хакас, шор, тува, чулмык және якут [74, 96 б.].

3. Атау тұлғасында тұрған есімшелер кезде, шақта, соң, сайын т.б. демеуліктерді тіркеп, мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлемдер жасайды. Мысалы,  Ақтөбе майданында ақтар арал теңіз стансасына жуықтаған кезде, Ферғана алқабындағы басмашылар желігіп, қимылды күрт күшейтті (Т.Нұртазин). Алынған жылқыны жігіттер мініп алған соң, Балағаз өзі әрқашан қарауылда отырды (М.Әуезов).

Т.Қордабаев атау тұлғасы -ған есімшесіне мезгіл мәнді сөз тіркесіп айтылған кезде басыңқы компоненттегі іс-әрекеттің бағыныңқы компоненттегі іс-әрекетпен бір мезгілде болатындығы, мезгілдестігі баяндалады дейді [60, 101 б.]. Шындығында да, мезгілдес салалас сөйлемге мағыналық жағынан ең жақын тұратын осы тәсіл сияқты. Мезгілдес салаласта бір-біріне тәуелсіз бір мезгілде өтіп жатқан екі немесе одан да көп уақиғалар көрсетілетіндігі белгілі.

Мезгілдес салалас, мезгілдес (Қ.Есеновше – үлестес) сабақтас және мезгіл бағыныңқылы сабақтастардың арасында айырмашылықты байқау үшін төмендегідей мысалдарға назар аударайық: Шай ішілді, тамақ желінді (С.Алдабергенов). Арнаулы   қонақтардың алды ақсақалдар, жігіт ағалары, әзірет-молдалар келіп, Қайдар енді қала жағына көз салумен тұр еді (Б.Майлин). Дастарқан жиналмай жатып, барлығы жапырлап ояздың соңынан тысқа беттеген (Ш.Мұртаза).

Егер құрмаластың сыңарлары арасында болатын мағыналық қатынастарды зерттеу нысаны

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz