Материалы

Есімшелердің құрмалас сөйлем жасаудағы қызметі

       Қазіргі қазақ тілінде бағыныңқы сөйлем жасауға көсемше жұрнақтарымен бірге есімше және шартты рай жұрнақтары да қатынасады. Олардың көсемшелермен салыстырғанда, осы қызметтегі қолданысында өзіндік ерекшеліктері байқалады. Бағыныңқы сөйлем өзінің атына сай баяндауыштардың формалық және мағыналық тиянақсыздығына байланысты ойды аяқтай алмайды. Бұл жерде бағыныңқы сыңардың баяндауышы болу үшін оның формасының тиянақсыз болуы – алғашқы шарттардың бірі екені түсінікті нәрсе. Сол себепті де табиғатынан тиянақты, жіктелу парадигмасында ІІІ жақ жалғауын керек етпейтін есімшелер бағыныңқының баяндауышы болу үшін әртүрлі қосымшаларды үстеп немесе септеулік шылауларды ертіп тиянақсызданады. Көсемшелер сияқты жеке тұрып ешуақытта бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы қызметін атқара алмайды [11, 72 б.].

Шартты рай жұрнағы да бағыныңқы сөйлем жасағанда жіктік жалғауын жалғайды. Үшінші жақта келгенде ғана артынан қосымша ертпей сөздің ұшығында өзі тұрады. Сөйтіп шартты рай арқылы жасалған бағыныңқылардың көсемше және есімше бағыныңқыларға қарағанда құрылысы жағынан өзгешеліктері болады.

Көсемше, есімше жұрнақтары бағыныңқы сөйлем жасауда шартты рай жұрнағы сияқты жіктік жалғауында тұрмайды. Оларға жіктік жалғау жалғанса, өткен немесе келер шақты білдіріп, бағыныңқы сөйлем бағыныңқылық қасиетінен айырылады. Көсемше және есімше тұлғалары үшін бағыныңқы сөйлем жасауда тиянақсыз формада қолданылу алғашқы және негізгі шарттардың біріне саналады. Бұл жағынан келгенде есімшелерге қарағанда көсемшелердің тиянақсыздық деңгейі өте жоғары болатындығын байқаймыз. Оны морфология деңгейіндегі есімше және көсемше тұлғаларының жіктелу деңгейінен анық байқауға болады. Қалай болғанда да, қазақ тілінің синтаксисіне арналған кейінгі еңбектердің бәрінде де осы үш тәсіл сабақтас құрмалас жасаушы тәсілдер болып саналады. Көсемшені арнайы қарастырған Б.Қапалбеков грамматикалық мағыналары жағынан бір-біріне ұқсас келе бермейтін бұл жұрнақтардың сабақтас құрмалас сөйлем жасаудағы қызметтері ұқсас келетіндігін айтады. Ғалымның анықтауынша, етістіктің шартты рай жұрнағы шартты, қарсылықты, салыстырмалы, мезгіл, үлестес бағыныңқыларды жасауға қатысса, есімше жұрнақтары себеп, мезгіл, салыстырмалы, қарсылықты, бағыныңқыларды жасауға қатысады. Ал көсемше жұрнақтары бағыныңқылардың жеті түрін (амал, себеп, мезгіл, мақсат, үлестес, қарсылықты, шартты) жасауға қатынасады екен [11, 72 б.]. Бұдан мынадай кесте түзу арқылы аталған үш тұлғаның жұмсалымдық ауқымын анық көруге болады:

7-кесте. Құрмалас сөйлем жасаудың үш тәсілі

Кестеден ең жұмсалымды тұлға көсемше екендігін байқаймыз. Кей ғалымдар көсемшенің -п тұлғасы салыстырмалы сабақтас та жасайтындығын айтады. Сонда көсемше тұлғалары тоғыз сабақтастың жетеуін жасауға қатысады екен. Үш тәсілдің ішіндегі жұмсалымдық ауқымы тары  – есімше.

Сонымен, көсемшелер бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы болған кезде басқа бір қосымша тәсілдердің, формалардың көмегінсіз-ақ жай сөйлемді құрмаластыру қызметін тікелей өздері атқаратын болса, есімшелерде ондай қасиет жоқ екен. Құрмалас сөйлемнің білікті маманы Т.Қордабаевтың айтуынша, жай сөйлемдерді құрмаластыру міндетін есімше формаларының өздері атқармайды, оларға жалғанатын түрлі қосымшалар, тіркесе айтылатын түрлі шылаулық сөздер атқарады екен [60, 95 б.]. Біздіңше бұлай кесіп айту артық. Сонда сөйлемдерді құрмаластыруға есімшелердің еш қатысы болмағаны ма? Әрине олай емес. Біздің ойымызша есімшелердің күрделі құрылымдарды құрмаластыруы мен жай сөйлемдегі қызметі ұқсас болып келеді. Бұл есімше тұлғаларының жұмсалуының деңгейаралық байланысынан көрінеді. Біз бұны 1 бөлімнің 3 тармақшасында кестелер түзу арқылы дәлелдеп, егжей-тегжейлі тоқталған болатынбыз.

Қазақтың ауыз әдебиеті мен ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы ақындар жырларында өткен шақтық есімше қосымшалы түрде де, шылау сөздерге тіркес айтылып та бағыныңқы сөйлем баяндауышы  функциясында қолданылған. Оны мына мысалдардан да көруге болады. Төстік ауылдан ұзап шыққан соң, Шалқұйрық атқа тіл бітеді («Ер Төстік»). Кешке ханның екі баласы биені күзетуге барғанда, Кендебай да жасырынып барыт отырады. Көз ұшындағы құс қанатын жазып жерден көтерілгенше, Керқұла ат үстінен аттап өтіп кетеді («Керқұла атты Кендебай»).

Жау қамалап жеткен соң,

Атынан қару кеткен соң,

Базарбайдың Төлеген

Тәңірге қылды наланы («Қыз Жібек»).

Доңғалақ арба жүре алмас,

Қос арысы сынған соң.

Жігіт жақсы бола алмас,

Алғаны жаман болған соң («Бұқар жырау»).

Қазіргі әдеби тілімізде өткен шақтық есімшенің жай сөйлемдерді құрмаластыру функциясы бұрынғыдан әлдеқайда күрделі. Жай сөйлемдерді бір-бірімен сабақтастыра құрмаластыру үшін өткен шақтық есімше алуан түрлі тұлғалық құбылыстарда қолданылады да, соған қарай оның мағынасы да түрленіп отырады.

Өткен шақтық есімше бағыныңқы компонент баяндауышы функциясында төмендегідей формаларда және мынадай мағыналық қатынастарда қолданылады:

Есімшелер және көсемшелер арқылы жасалған бағыныңқы сөйлемдер шартты рай арқылы жасалған сабақтастар сияқты өз бастауыштарымен қыйспайды, предикативтіліктің талабына (жақ, шақ, модальность) толық жауап бермейді. Сондықтан

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz