Материалы

Есімшелердің қалыптасу тарихы

Қазіргі қазақ тілінде есімшелердің -ған (-ген,-қан, -кен), -ар (-ер, -р, -е), -атын (-етін, -итын, -йтын), -ушы (-уші), -мақ (-мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек) жұрнақтарының бар екендігі белгілі [12, 300 б.]. Бұлардың бәрі бірден қалыптаса қалған жоқ. Қазіргі қазақ тілінде қолданып жүрген туынды түбір етістіктерді жинақтап, оларды жасайтын жұрнақтарды саралай келіп, барлық фонетикалық варианттарымен қоса есептегенде 200-ге жуық аффикстердің қатысы бар екендігі байқалады [13, 141 б.].

Есімше тұлғаларының Орхон Енисей жазбаларында кездесетіндігін көп зерттеушілер байқаған. Айталық, есімшенің өткен шақ тұлғалары -мыш, -міш, -дұқ, -дүк ескерткіште баяндауыштық қызметте жұмсалады. Қазақ тіл білімін алғаш зерттеушілердің бірі. П.Я.Мелиоранский түркі тілдерінде -ған тұлғасы мен -мыш тұлғасы қатар жұмсалып келе жатқан тұлғалар екендігін анықтаған.

Қазақ тілінің грамматикасын бірінші рет тәртіптеген белгілі тюрколог (бірінші бөлімі (фонетика және этимология) 1894 жылы, екінші бөлімі (синтаксис, 1897 жылы) Санк-Петербургта басылып шықты) есімшелерді шақтық мағынасы бойынша екіге бөлініп тәртіптейді:

1) Өткен шақтық есімшелер: оларға «-ған, -ген» аффикстері арқылы жасалатын формалар жатқызылған (оқыған);

2) Келер шақтық есімшелер: оларға «-ар, -ер, -р» аффикстері арқылы жасалатын формалар жатқызылған.

Есімшелердің осы шағы туралы ол кісі жазбайды. Мұнымен қатар, мағынасына қарай бөліп, міндет мәнді есімше (долженствовательное причастие) терминімен келер шақтық есімшенің екінші түрін келтіреді. Бұған жатқызылғандар «-тұғын, -тын» түрлері (алатұғын, алатын) [14, 54 б.].

Автор мұнда қазақ тілі есімшелерінің шағы бойынша бөлінуін дұрыс көрсеткенмен, семантикалық мағынасы бойынша бөлінуінде кемшілік жіберген.

Түрік тілдерінің тұңғыш грамматикасының бірі - «Общая грамматика турецко-татарского языка» деген еңбегінде профессор Қазем-Бек есімшелік формалардың бәрін райлардың негізі деп көрсеткен. Бірақ кесте бойынша былай болғанмен, анатолы түрік тілінде автордың нақты амалдық формалар деп қарайтыны «-мыш» (бақмыш) «-ар, ер» (бақар) формалы есімшелер. Демек, есімшелерді септелмейтін, септелетін деп екі түрге бөледі де, етістіктердің райларын жасау жөнінде септелетін есімшені септелмейтін есімшеден бөліп қарайды. Мысалы, септелмейтін есімшелердің рай жасаудағы қызметін айта келіп, септелетін есімшелер туралы: «Мұны септелетін есімшелер туралы айтуға болмайды. Олардың қолданылуы сын есімдердің қолданылуы қандай болса, сондай», - деген пікір айтады [15, 12 б.]. Көне қолданыстағы -мыш, -дук тұлғалары қазіргі қазақ тіліндегі -ған, -ген формаларына жұмсалым жағынан жақын. Мысалы, Ұзә көк тәңірі, асра яғыз иер қылындунда екін ара кіши ұғлы қылынмыш – жоғарыда көк тәңірі, төменде қара жер жаратылғанда, екі арасында адам баласы жаратылған.

Біздің ойымызша -мыш тұлғасы -ған тұлғасына қарағанда көнелеу болып табылады. Орта ғасыр жазбаларында екі тұлға жарыса қолданылады:

Тіле йоқ дұр – дигеним,

Жалған сөзни білмәди

Көзи йоқ дигәним,

Намахра мыш көрмәди (Бақырғани)

Мұндай қатар қолданыстар Бақырғани шығармаларымен қатар Навои және Яссауи шығармаларында да көптеп кездеседі.

Есімшенің -ған (-ген, -қан, -кен) жұрнақтары түрінде түбірге жалғанатын -қан, -кен және -ан, -ен жұрнақтарымен омонимдес келеді. А.Хасенованың айтуынша, бұл жұрнақ құранды: -қа,-ке аффикстеріне өздік етіс мағынасын беретін -л, -н аффикстерімен бірігіп жасалған. Мысалы, буырқан (буырқанып, буырқанған), жиіреніп (жиркеніп, жиіркенген), сескен (сескеніп, сескенген) және т.б. [16, 77 б.].

Бірдей тұлғада келген есімше жұрнақтары мен сөз тудырушы жұрнақтардың омоним екендігін және бір-бірінен айырмашылығын Ы.Маманов бөлген етістіктің синтагмалық құрамына қарап анықтауға болады:

Түбір 3. Модификациялық
Негізгі түбір 4. Функциялы [17, 73 б.].

Ы.Мамановтың көрсетуіндегі функциялық жұрнақтар өзара синтагма түзе алмайды. Яғни есімше, көсемше жұрнақтарының орны болымсыз етістік жұрнағы мен жіктік жалғауының ортасы. Айтушының мақсатына қарай бұлардың бір тұлғасы ғана қолданыла алады. Ал буырқанған дегендегі –қан, -ған жұрнақтарының бірі етістік тудырушы, бірі есімше жұрнақтарына жатады да, Ы.Маманов көрсеткен етістіктің синтагмалық құрамының бірі негізгі түбір жағына бірі функциялық жұрнақтар тобына кіреді. Яғни екеуі функциялық жұрнақтарды бөліп тұратын дәнекер көпір болымсыз етістік жұрнағының екі жағында орналасады. Бұның өзі оларды ажыратудың формалды белгісіне жатады деуге болады.

Есімшелер функциялық жұрнақ болғандықтан, шаққа қатысты түркітанушылар еңбегінде айтылған пікірлердің барлығында есімше жұрнақтары жөнінде сөз болып отырады. Салыстырыңыз, қазақ тіліндегі шақ категорияларынан -ған, -ген, -атын, -етін, -ар, -ер, -р; қарақалпақ тіліндегі –ған, -ген, -ар, -ер, -туғын; ноғай тілінде -ған, -ген, -ар, -ер; татар тілінде –ған, -ген, -ар, -әр, -аган, -әгән; башқұрт тілінде -ған, -ген, -ар, -ер, -әсак, -асак; өзбек тілінде -ған, -ген, -диган, -дигон, -ар, -ер: ұйғыр тіліндегі -ған, -гән, -ар, -әр; түркімен тіліндегі -ан, -ен, -ер, -ар, -жақ, -жек т.б. [18, 103 б.].

Ескі түркі әдебиеті жазу нұсқаларында -ар, -ер аффикстерінің синонимдері ретінде осы шақтың мағынасына жуық -асы, -есі формалары ұшырайды. Дегенмен шығыс түрік тілдерінің материалдары бойынша атрибутивтік қызметі -ар, -ер формасынан көп алшақ емес. (мысал үшін барасы йер – барар жер деген тізбектерді салыстырыңыз). Қазақ тіліндегі -асы, -есі формасының қазіргі қалдығына қарағанда, соңғыға (атрибутивтік формаға сәйкеседі. Мысалы, аласы ақша, бересі ақша. Субстантивтенген түрі: аласым бар, бересім бар.

Сібір тайпаларының тілін зерттеген Д.Г.Тумашева -ған тұлғасының үш парадигмалық қатары бар екендігін көрсетеді: алған – мын алған – пыс

алған – сың алған – сыс

алған – алға – нар [19, 63 б.]

-ған, -ген тұлғасы туралы А.Н.Баскаковтың пікірі мынадай: «Форма на -ғъан, -ген исторический относилось к группе форм, составляющие пассивные результаты действия, которые позже были приосмыслены в значении законченного, завершенного факта действия, а затем получили семантику причастия прошедшего времени, сохранившего еще однако, семантическую связь с прежним своим значениям завершенного факта действия безотносительно к категории времени» [20, 438 б.]. М.Оразовтың ойынша А.Н.Баскаковтың пікірі логикалық жақтан алғанда дұрыс, бірақ тілдік материалдар негізінде оны дәлелдеу өте қиын. Кейбір қазіргі түркі тілдерінде (карачай-балқар) -ған, -ген қосымшасы келер шақта да қолданылады. Мысалы, Карсоньга барған адам жоқъпуду болады – Кисловодскиге баратын адам жоқ па? [18, 104 б.].

-ған, -ген қосымшасы М.Қашғари сөздігінде де көрсетілген [21, 63 б.]. Бұл қосымшаның қалдығы ретінде қимылдың қайталануын білдіретін -аған, -еген жұрнағын көрсетуге болады. -аған, -еген қосымшасы қазіргі түркі тілдерінде етістіктен сын есім тудыратын жұрнақ ретінде сақталған. Мысалы, қазақ тілінде: көреген, қашаған, жамаған, күмпиген және т.б., өзбек тілінде: билагон, алигон, тепагон, конагон; қарақалпақ тілінде: алаған, береген, қабаған, қашаған, сүзеген; түркімен тілінде: денеген, үйреген; азербайджан

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz