Материалы

Дауысты дыбыстар құралы

КІРІСПЕ

         Тақырыптың өзектілігі. Қазақ тілінің фонетикаға арналған жұмыстың басы баршылық. Олар мақала, монография және мектеп пен жоғары оқу орнына арналған оқулықтар түрінде көпке таныс. Олардың бірі фонетиканың жеке бір мәселелеріне арналған болса, енді бірі қазақ тілінің дыбыс жүйесін қамтыған бас-аяғы бүтін еңбектер. Дегенмен де осы күнгі ұғым-атаулар *дәстүрлі* үнді-еуропа тілтанымына байланысын қалған да көбінесе қазақ тілі табиғатын не жаңсақ, не жартыкеш түсіндіріп келеді. Бастауын А.Байтұрсынұлы *Тіл құралынан* (Қызылорда, 1925) алған продюссер Ә.Жүнісбек бастаған ғалымдар идеялары қазақ тілінің дыбыс табиғатына дәлме-дәл келеді,сонымен қатар оның оқыту барысында да кездесетін қиындықтарды кемітуге есептігі зор болатынын тәжірибе көрсетіп келеді.

         Дауыстыларды жасалымы, айтылымы және естілімі сипатында кешенді  талдаудың нәтижесі қазақ тілінің дыбыс құрамы мен жүйесі жайлы жан-жақты және толық мәлімет береді. Оның үстіне, теориялық және қолданба тілтанымның (лингвистикалық сұраныстарын қанағаттандырып, дамуына септігінтигізеді).

         Түркі тілдерінің, оның ішінде қазақ тілінің негізгі дыбыстың заңы сингармонизмге сүйену – тіліміздің дыбыстық жүйесін, оның ішінде тіл дыбыстарын жіктеуде негізгі кретерий. Жұмыс өзектілігі осы мәселелерді практикалық тұрғыдан оңды шешуден туындымақ.

         Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазақ тілі дыбыстарын, оның ішінде дауысты дыбыстарды жіктеу сингармонизмзаңдылықтарына сүйенуден гөрі классикалық еуропалық жіктемелерге көбірек сүйенеді. Төл табиғатымызға, қазақ тілі дыбыстарының табиғатынан алшақтығы соңғы кездері түзеле бастады деуге әбден болады. Жумыс осы оқылытардың аз да болса орнын толтыруды мақсат етеді.

Осы ыңғайда алдымызға мынандай міндеттер қойдық:

-                               Қазақтың төл дыбыстарының, оның ішінде дауысты дыбыстар құрамына шолу;

-                               Дауысты дыбыстардың ішкі құрылыс жүйесін сипаттап айту;

-                               Дауысты дыбыстар жіктелімін, олардың жасалымдық (артикуляциялық), айтылымдық (акустикалық) және естілімдік (перцепциялық) сипаттары тұрғысынан сипаттау;

-                               Дауысты дыбыстар жіктелімін жасалымы, айтылымы және естілімі сипаттары бойынша тұтас қарастыру;

-                               Практикалық жағынан тиімділігіне баса назар аудару.

Жұмыстың методологиялық негіздері.

Жұмысқа методологиялық негіз етіп А.Байтұрсынұлының *Тіл құралы* (Қызылорда, 1925 ж.), І.Кеңесбаевтың *Қазіргі қазақ тілі* (1972 ж.),  К.Ахановтың *Тіл білімінің негіздері* (А, 1992 ж.), Ж.Аралбаевтің *Қазақ фонетикасы бойынша этюдтер* (А, 1988 ж.), Ә.Жүнісбековтың *Сингармонизм казахского языка* (А, 1988 ж.) және *Просодика казахского язықа* (1991 ж.) атты еңбектері мен ғылыми мақалалары алынды.

Жұмыс жаңалығы. Әрбір дыбыс ауыз қуысында жасалады, сонан кейін ауа кеңістігіне шығады, солай құлаққа келіп жетеді. Дыбыстың жасалым, айтылым және естілім сәттерінің әрқайсысының өзіне тән ұғымдары мен атаулары бар, ал оларды тұтас талдау, яқи сөйлеу мүшелерінің қатысты, олардың физикалық табиғаты және әуені тұтас қарастырылуы жұмыс жаңалығы болып табылады.  Ал бұлай талдау қазақ тілінің дыбыс құрамымен жүйесі, оның ішінде дауысты дыбыстар жүйесі жайлы жан-жақты мәлімет беруге мүмкіндік береді.

Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қортындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен дауысты дыбыстардың қима-суреттері берілген.

Дауысты және дауыссыз дыбыстар

Қазақ тілінің дыбыстары дауысты және дауыссыз екіге бөлінеді. Олардың төмендегідей айырым белгілері бар.

Дауысты дыбыстар:

а) дауысты дыбыстарды айтқанда дауыс желбезегі толық тербеледі;

ә) дауысты дыбыстар буын құрайды;

б) дауысты дыбыстар жасалғанда өкпеден шыққан ауа ауыз қусында кедергіге ұшырамай шығады.

Дауыссыз дыбыстар:

а) дауыссыз дыбыстарды айтқанда дауыс желбезегі кем тербеледі (қатысады) немесе мүлде тербелмейді (қатыспайды);

ә) дауыссыз дыбыстар буын құрамайды;

б) дауыссыз дыбыстар жасалғанда өкпеден шыққан ауа ауыз қусында сөйлеу мүшелерінің кедергісіне ұшырап шығады.

Дауысты дыбыстар.

Қазақ тілінің төл дауысты дыбыстарының жүйесі 9 дауысты дыбыстан құралады. Олар: А,Ә,Ы,І,Е,Ұ,Ү,О,Ө.

Дәстүр бойынша дауысты дыбыстардың құрамына қазақ тіліндегі дауыстылардың үндесім түрлерінің (вариянт, аллофон) бәрін кіргізіп келеді. Сондықтан да қазақ тілінде 9 дауысты бар деген пікір қалыптасып қалған (бұл жерде қазақ тілтанымындағы дауыстылардың санына байланысты өзге пікірледі есепке алмаймыз).

Жалпы, қазақ тілінің дыбыс құрамын анықтауға бір жүйелілік жоқ. Мысалы, дауысты дыбыстардың құрамын анықтағанда, жоғарыда айтқапндай, олардың үндесім түрлерінің бәрі

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz