Материалы

Қазақстан территориясы туралы орта ғасырлардағы географиялық және картографиялық деректер

         VIІ ғасырдан бастап Қазақстан территориясын зерттеуде арабтар көрнекі роль тақара бастайды. Ал арабтар VIІІ ғасырдың басында аса ірі мемлекет болйып қалыптасқан. Араб ғалымдары өз саяхаттарының жазба ескерткіштері және сұрастырып білгендерінің негізінде жалпы географиялық деректер қалдырған. Арабтар саяхатшылары отаршылдық саясатының мүдделеріне байланысты негізінен әкімшілік-санақ сипатындағы мағлұматтарды жинаған. Шығыста қоныстанған халықтары туралы, қалалар мен елді-мекендер және олардың тұрған орындары жөнінде, жолдар, сондай-ақ басқыншыларға білуге қажетті басқа да объектілер жайында деректерге көбіне-көп көңіл бөлінген. Сайып келгенде, осының бәрі арабтар мен европалықтарға Орта Азия мен Қазақстан туралы өздерінің географиялық білімдерін кеңейтуге септігін тигізген.

Х-ХІ ғасырларда Қазақстанда феодалдық қарым-қатынастардың одан әрі дамығаны, тау-кен жұмыстары мен меллургия өндірісіне байланысты көптеген елді-мекендердің пайда болғаны тарихтан мәлім. Қазақстан қалалары негізінен сауда жолдарының үстінде тұрды да, қалалардың жедел өркендеуі үшін мұның зор маңызы болды. Иран мен Византиядан Қытайға қатынайтын Ұлы Жібек жолы Жетісу арқылы өтті. Русьпен, Византиямен, Иранмен сауда саттық қызу жүргізілді. Батыс пен Шығыс Европаға, Алдыңғы және кіші Азиға, Қиыр Шығысқа баратын керуен жолдары қазақ дасында сайрап жатты. Орта Азиядағы сияқты, Қазақстан қалалары да Х-ХІІ ғасырларды феодалдық қарым-қатынаста өркендеген кезеңде кең қанат жайып, олардың шаруашылығы өркендей түсті.

Қазақтар негізінен бұрынғысынша жайылымдарда мал өсіру кәсібімен шұғылданды. Көшіп-қону ісіне өте мұқият қарады. Өйткені шұрайлы жайылымдарды іздеп тауып, оларды игеру көшпенділерден білгірлікті, ата-бабаларының көп жылығ тәжірибесін орынды пайдалана білуді, қоныс жайларына ұқыптылықпен қаруды талап етті.

Х ғасырда араб географтарының классикалық мектебі қалыптасып, «Жолдар мен елдер» (ал-массалик ва-л-мамалик) атты сериямен көптеген еңбектер жарық көрді. Академик В.Бартольд Х-ғасырды «Араб географиялық әдебиетінің шарықтаған шағы» деп атады. Аса көрікті араб геогрофтарының еңбектерін Голланд шығыс танушысы де Гуе 1870-1894 жылдары басып шығарды. Оның Bibliotheka geographorum orabicorum (ВУА) сериясы 8 томнан құралды.

Қазақстанды географиялық тұрғыдан зерттеу тарихы үшін араь геогрофтары Ибн Хордадбехтің, Макдисидің, Ибн Хаукальдың, Ибн Рустенің, әл-Истахридің, әл-Масудидің, әл-Идрисидің және басқа ғұламалардың еңбектерінің маңызы айрықша зор.

Ибн Хордадбех жазып-баяндау түріндегі тұңғыш жалпы географиялық шығармаларының авторы болып саналады. Оның еңбегі «Ктаб асмасалик ва-л-мамалик» («Саяхаттар мен мемлекеттер кітабы») деп аталған. Кейін ол осы тестес кітаптардың дәстүрлі атауына аталды. Бұл шығарма кәдуілі математикалық географияның әдеттегі деректерін, атап тайтқанда Жердің пішінін суреттеуден басталады да, содан кейін саяхаттар жайында баяндалады. Автор Бағдад шаһарының солтүстікке қарай Орта Азияға дейінгі және оңтүстікке қарай Үндістанға дейінгі жүрген жолдар туралы екжей-тегжей баяндап жазған.(6)

Ибн Хордадбех қазақтың географиялық атауларына қарлұқтар мекендейтін жер ретінде Фараб (Отырар) шаһарын әңгіме етеді. Талас алқабын көшіп-қонуға қолайлы жылы аймақ ретінде атап көрсетеді. Испиджаб (Сайрам) қаласынан Тараз (Талас) қаласына дейінгі жолды егжей-тегжейлі суреттейді. Ибн Хордадбех осы екі шаһардың аралағындағы кейбір қалалар мен елді-мекендерді – Шарабты, Будахкетті, Тамтаджды, Арабтаджды, Джувикатты атайды.

Ибн Хордадбехтің кітабында Амудария өзені құятын Арал теңізі Күрдер теңізі деген атпен көрсетіледі.

Ал Талас өзенінің алқабындағы қалалардың аттарын әлдеқайда толығырақ қамтып, олар жөнінде баяндаған Максиди. Мысалы ретінде оның Тараз қаласын қалай бейнелеп жазғанын келтірейік. «Тараз – бау-бақшасы көп, даңқы шыққан, бекінісі күшті шаһар. Оның үйлері үйме-жүйме тығыз салынған, төрт дарбазасы бар, жағалй ор қазылған, шаһар маңында халқы көп елді-мекен қоныс тепкен, шаһар дарбазасының түбінен үлкен өзен ағып жатыр, шаһардың бір бөлігі өзеннің арғы бетінде орналасқан, өзен үстінен жол өтеді, мешіт хан базардың ортасына салынған».

Максиди Сырдария өзенінің оң жағалауында Сауран (Сапран) және Шагльджан (Ишкан Түркістан қаласынан солтүстікке қарай 26 шақырым) қалаларының болғанын атап көрсетеді. Максидидің айтуы бойынша, Сауран – огуздермен және кимактармен шекаралас бекініс. Сол сияқты Шагльджан да «Қимақтарға қарсы тұрған қамал көптеген жайлы құбылыстары бар бекініс» болған. Максиди Сауранның арғы жағында шағын бекініс Тұрар қаласы мен оның төңірегіндегі Зерах мекені орналасқанын айтады да, қатар қоныстанғандықтан екеуі қосылып Тұрар-Зерах шаһары аталған ой түйіндеді.

Максиди Испиджаб қаласын өте-мөте толық сипаттап жазған. «Испиджап, - деп жазды ол, - ірі шаһар. Онда рабад пен адамдар тұратын медина бар. Мединада үсті жабық базарлар, мата дүкені, үлкен мешіт орналасқан. Оның (Мединаның) төрт дарбазасы бар, әр дарбазада рабад қойылған: Нуджакет дарбазасы, Фархан дарбазасы, Шакран дарбазасы, Бұхар дарбазасы. Бұл тамаша шекара қамалы әрі діни орталық. Оның рабыдының айналасы қабырғамен қоршалған, ол рабадтың ішінде ескі қорған тұр... шаһар таза, тұрмыс көңілді».

Тағы бір араб саяхатшысы Ибн Хауколь Шаш аймағында орналасқан Бискент қаласын суреттеп жазды. Бұл Арыс өзенінің алқабында тьұрған осы күнгі Піскент қаласына тура келеді. «Мұнда деп жазды Ибн Хауколь, - қазіргі кезде ислам дініне кірген түрік-гүздер мен қарлұқтар тайпалары жиналған». Қарлұқтар жерін көп шарлаған саяхатшы «Қарлұқтар мекенінің батысынан шығысына жету үшін тіпті отыз күн жол жүруге тура келеді» деп көрсетеді.

Ибн Хаукаль Фараб атрабының жер бедерін былайша сипаттаған: «Бұл елдің топырағы сортаң, қопарлары көп, ал егістік алқап Шарап батыс жағынды».

Қазақстан территориясы туралы орта ғасырлардағы географиялық және картографиялық деректер.

Ибн Хаукаль даламен ағып, Сауран қаласының іргесінен өтетін өзен туралы былай дейді: «Жоғарғы сағасынан бастағанда екі күндік жерде, өзен жағлауынан бір фарсах қашықтықта гүздер патшасының қысқы ордағы Яныкент шаһары тұр», - дейді. В.Бартольдт Сырдарияның оңтүстігіндегі, Қазалыдан 15 миль жердегі Жанкент қаласының қираған көрінісін сол қаланың орны деп есептейді.

Ибн Русте мен Истахри Арал теңізін сипаттап жазған: Ибн Русте оны былайша бейнелейді: «теңіздің аумағы 80 фарсах, батыс қапталын айнала Сиякух» («қаратаулар») деп аталатын тау сілемдері созылып жатыр, шығыс жағалауында ну орман мен қалың қамыс аралас өскен қопалар бар.

Истахри «ол теңіз дербес жаратылған сортаң бассейн» деп атап көрсете келіп, Аралдың тұңғыш картографиялық бейнесін берген. Истахридің жазбаларында Сырдария, Амудария өзендері мен олардың тармақтары туралы, Испаджап қаласы жөнінде деректер ұшырасады. Истахридің айтуына қарағанда, Испиджап шаһары Бикенттен үш есе кіші, оның қамалы Х ғасырдың өзінде қирап бүлінген, тек шахристан мен рабад қана қалған. Қаланың басқа сипаттамалары Максидидің деректеріне сәйкес келеді.

Әл-Массуди еңбектеріне Жайық пен Жем аралығындағы далалары жерлер мен Ертіс төңірегі туралы сөз болды. Массуди далалы атырапты қимақтарды – қытауы, ал Ертіс төңірегіндегі жазғы жайлауы ретінде белгілейді. Ол Сырдария өзенінің суы мол екенін атап көрсетеді. Оның мағлұматтары бойынша «Сырдария суы фараб тұсында ерте уақыттарда 30 фарсах жайылған, бейне бір қамалдардай қыраттардың шоқыларына салынған елді-мекендер ондай кездерде бір-біріне тек қайықпен қатынай алған».

әл-Муссади Хазар (Каспий) теңізі туралы деректер келтіріп, оның шөлейт атыраптарын көптеген көшпенді гүздердің мекендейтінін айтты.

Қарлұқтар жайлайтын Ертіс өзенінің аймағы, оңтүстік Алтай мен Тарбағатай аралығы, сол сияқты көршілес қырғыздар қоныстанған Енисей өңірі Гардизи еңбектерінде баяндалған. Ол Янкентттен Ертіс жағалауына баратын суда жолы туралы жазылады.

ХІІ ғасырдың географ ғалымы әл-Идрисидің еңбектерінде де қазақ жері туралы бірқатар маңызды мағлұматтар сақталған. Оны «Нузхат ал - муштак» атты шығармасында Шу-Іле таулары туралы деректер келтіріліп, тау бөкеттерінде Демиртаг қаласы орналасқаны, ал оның шығысы шөлейт дала екені айтылған. Ғалым Сырдария өзенінің

Курстық жұмыс және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыс, дипломдық жұмыс сайты – diplomnik.kz