Материалы

Ішкі монологтың қазақ әдебиеттануында зерттелуі

        Ішкі монолог тәсілі әлем әдебиеті мен фольклорында кеңінен дамыған және бай дәстүрі бар, әдебиеттің қай жанрында да атқарар ауыр жүгі, белгілі бір көркемдік қызметі бар дербес бейнелеу құралы. Оның ғасырларға ұласқан ұлан-ғайыр тарихының өзі адамның ішкі сезімдік құбылысын, жан дүниенің тылсым, жұмбақ сырларын, ойлау процесінде болатын еркіңнен тыс және ерікті түрде болатын психологиялық қимыл-әрекеттерді  танып-білуге , зерттеуге деген талап-тілектің көне дәуірде - ақ қолға алынғандығын көрсетеді. Оған көне дәуір философтары мен психологтарының ғылыми танымдық еңбектері куә бола алады. Атап айтсақ, әлемге әйгілі «Жан туралы» («О Душе») трактаттың  авторы Аристотель әлемдік әдебиетте тұңғыш рет жан туралы проблеманы жүйелі түрде зерттеп, жан туралы ұғымды тудырса, Ф. Бэкон жанның атқаратын әрбір қызметін ашып берді.  Ол адам жаны туралы ғылымды яғни (психологияны) дамуға дәнекерлік жасады. Ал «сана» деген ұғымның дүниеге келуі Р. Декарттың есімімен тығыз байланысты. Аданың ішкі рухани әлемін зерттеуге зер салған Р. Декарт «адам ішіндегі адам» «человек в человеке » деген түсінікті қалыптастырып, адамның өзін-өзі бақылауына зерттеуіне жол ашты. Сондай-ақ адамның ойы мен сезіміндегі сан алуан құбылыстарды, психологиялық процестерді тіл білімі жағынан зерттеген атақты ғалым А. Потебня өзінің ғылыми-теориялық еңбектерінде тіл мәселесі, тілдің таным мен ойлау жүйесімен байланысы, тіл мен сананың бірлігі т.б. сондай-ақ адам санасының тарихи өсуі, оның табиғаты жайында көптеген теориялық мәселелер көтерді.

Ал ұлттық әдебиеттану ғылымында әдебиетші – теоретик                      А. Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқыш» атты ғылыми еңбектерінде толғау жанрына  теориялық тұрғыдан анықтама беріп, оның табиғатын ашуы өз кезеңіндегі үлкен бір жаңалық еді. Бұл жылдары ішкі монолог туралы ғылыми түсінік, термин ұлт әдебиеттері ғана емес, орыс әдебиеттану ғылымында толық танылып қалыптаспаған еді.

Монолог деген терминді пайдалана отырып, оның тарихи генетикалық ерекшеліктері мен даму эволюциясы                                      туралы алғашқылардың бірі болып пікір айтқан ғалым Қ. Жұмалиев болды. Оның «Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері» және «Абай поэзиясының тілі» деген зерттеулердегі «Абай – қазақтың бірінші психолог ақыны» атты мақаланың маңыздылығы ауыз әдебиетіндегі ішкі монологқа, олардың көркемдік ерекшеліктеріне жасаған                   ғылыми талдауы төл әдебиеттегі психологизм мәселесін                  зерттеудегі игі бастама болды. Қ. Жұмалиевтің осы мақаласындағы пікірі кейін С. Қасқабасов, Ш. Ыбыраев т.б. ғалымдардың зерттеу еңбектерінде теориялық тұрғыдан дәлелденіп, өзінің өміршеңдігін көрсетті.

Бүгінгі көркем прозада жан-жақты толысып өсіп-өркендеген ішкі монологтың түп тамыры тереңде, сонау көне ғасырда, мифтерде, бертін келе фольклорда жатыр деген біздің ойымызға белгілі фольклорист ғалым С. Қасқабасов : « ... Адамның жаратылыстан өзін бөлмей тұрған кезде туған көптеген мифологиялық символдар, жануарға немесе табиғат объектісіне арнап сөйлеуге, олармен сырласып, тілдесуге болады деген түсінік кейін көркем фольклорға ауысып, басқа бейнелеуіштік сипат алған,»– деп батыл тұжырым жасайды.

Міне, бұлардың бәрі ішкі монолог тәсілінің , оның сан алуан түрлері мен элементтерінің (түс көру, табиғатпен тілдесу, санасыз жануарға жүрек жарды сырын ашу, аңдарды адамша сөйлету                   т.б.) біздің төл әдебиетімізде, әсіресе, эпостарда әуелден барлығын және оның тарихи - генетикалық  ерекшеліктерінің барлығын дәлелдейді.

Негізгі әдебиеттану ғылымында монолог және ішкі монолог деген көркемдік тәсіл бар.

Курстық жұмыс және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыс, дипломдық жұмыс сайты – diplomnik.kz