Материалы

Тарихи тұлғалар  және олардың  өмір сүрген кезеңі

      Қазақтың би-шешендері жайлы жазылған төл әдебиетіміздегі тарихи сипаттағы туындыларды сөз еткенде, дәстүр мен жаңашылдық ұғымдарының төңірегінен табылатын ауқымы қыруар проблемаларды сыйғыза алатын уақыт және кеңістік атты тарихи-философиялық категориялар бар.

XIX ғасырда Абай, XX ғасырда Әуезов ұлттық болмыс-бітімді, кескін-келбетті айшықтай көрсететін халықтық мұра – шешендік өнерді, би-шешеннің образын қазіргі ұрпаққа табыс етті. Абай ғұмыр кешкен орта, өмірін өткізген кеңістік – қазақтың ғасырлар бойы мекендеген, түтін түтетіп, ұрпақ өргізген ұлы даласы. Уақыты – XIX ғасыр. Әуезов сол уақытқа өз шеберлігімен, суреткерлік қиялымен ХХ ғасыр уақыты биігіне бара алды.

М.Әуезов роман-дәуірнамасының шеберлік мектебінен өтіп, тікелей әсер-ықпалын сезінген қазақ қаламгерлерінің тарихи прозасы, негізінен, ХХ ғасырдың 60-шы жылдарынан басталған серпінді әдеби процестің кезінде дүниеге келді. Ғ.Мүсірепов, Қ.Исабаев, Ә.Кекілбаев, І.Есенберлин, С.Сматаев, Қ.Жұмаділов, т.б. тарихи прозасына арқау болған кеңістік – қазақтың, иісі түркі жұртының ұлы даласы.

Жалпы, тарихи проза жанрында дүниеге келген туындыларды көктей шолып өткеннің өзінде-ақ бір мәселеге айрықша ден қоюға болады: ол кез-келген қаламгердің адамзат баласы үшін ең бір тамаша, ұжмақтай заманды кешегі уақыттан, кешегі тарихтан іздеуі. Ал қазақтың небір тарихи жағдаяттары мен тарихи оқиға-құбылыстарын ұлттық болмысқа етене сіңген шешендік өнерден, қазақтың би-шешенінен бөліп алып қарау мүмкін емес. Сондықтан да І.Есенберлиннің өз шығармасына арқау еткен тарихи оқиғалардың өткен уақыты – сонау Алтын Орда дәуірінен бергі уақыт, қазақ мемлекеттігінің қалыптасуы, Жоңғар қалмақтарының шапқыншылығы, ХІХ ғасырдың ең ірі ұлт-азаттық қозғалысы – Кенесары Қасымұлының басшылығымен отарлау саясатына қарсы бағытталған жанкешті күрес. Осы оқиғаларды уақыт пен кеңістік аясында ала отырып, қаламгер І.Есенберлин “Алтын Орда”, “Көшпенділер” сияқты тарихи роман-хроника жанрындағы туындыларды дүниеге келтірді.

Жоңғар қалмақтары шабуылына өз тұрғысынан пайымдау жасаған С.Сматаев “Елім-ай” тарихи романын жазды. Тарихта болған әрі батыр, әрі би, шешен, аға сұлтан дәрежесіне көтерілген Есеней бейнесін беру арқылы Ұлпандай ел анасының образын Ғ.Мүсірепов “Ұлпан” шығармасында жасаса, С.Жүнісов Ақандай ұлы өнерпаз жанның образын сомдау арқылы ұлттық болмысты жарқырата көрсетуге тырысқан “Ақан сері” тарихи романын жазды, Қ.Исабаев нақты деректерге сүйене отырып, “Серт” тарихи роман-трилогиясын жазды, Ә.Кекілбаев ХVІІІ ғасырдағы қазақ тарихының ең бір күрделі, барша ғұмыры қарама-қайшылыққа толы тарихи тұлғасы – Әбілқайыр ханды қарастырды. “Дарабоз” атанған Қабанбайдай тұлғаның ғасырлар қойнауынан өтіп, бүгінгі уақытқа жеткен кесек тұлғасын Қ.Жұмаділов өзінің тарихи романында сомдайды.

Қазақ қоғамын оның би-шешенінсіз көркем шындық аясында кескіндеудің қиын екенін сезінген қазақ қаламгерлері біз қарастырып отырған тарихи туындыларда әр персонаждың өзіндік ерекшелігімен даралануына, тарихи тұлғасының жарқырай көрінуіне күш салған. “Алтын Ордада” романның негізгі өзегіне айналған тарихи оқиғалар аясында бүкіл авторлық идея, тұжырымдама өз бастауын ұлттық болмыстың шырқау шыңы – шешендік өнерден алғандықтан, бірде-бір қаһарман сол асыл мұрадан өз бойын сыртқа сала алмаған. Әз Жәнібек тұсындағы Мөңгілі би тағдыры өктем күштің басым болып, арамзалық пен сұрқиялықтың белең ала бастауын Төре бидің тұлғасы арқылы шебер көрсеткен. Төре би өзіне дейінгі түркі әлеміндегі киіз туырлықты халықтың арғы-бергі тарихын жетік білмеді, би-шешеннің мемлекет саясаты мен қоғам дамуында алатын орнын зерделей алмады деу қиын. Сұңғыла би – өзінің зерделілігі мен алғырлығын, ақылдылығы мен алымдылығын Жәнібек ханның тұсында шебер пайдаланып, ол тақтан түсісімен оның балалары тұсында да тек өз билігім үстем болса екен, өз дегенім болса екен деген мақсатқа пайдаланған жан. Трилогияда суреттелетін қомақты, тарихи  жол

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz