МАЗМҰНЫ

Сөйлеу туралы жалпы түсінік

Адам өзінің өмір кажетін өтуге байланысты баска біреулермен пікірлеседі, өз қимыл- қозғалыстарын басқару реттестіру үшін баскалармен карым-қатынасқа түседі. Бүл үшін ол белгілі бір ұлттың, ана тілінің грамматикалық срекшелігіне сәйксс сөз тіркестерінпайдаланады.

Адам баласыпың сана-сезімінің дамуына дыбысты тілдіц пайда болуының маңызы зор болады. Сөз коллсктиізтік еңбск процссінде қалыптасып ксле жатқан адамдардың бір-біріне бірдеңс айтқысы келген мүқтажынан пайда болды. Тілдің пайда болуы мидың даму организімінің анатомиялық озгерістерге түсуінс де қолайлы жағдай жасады. Соның нәтижесіндс адамдарда дыбыс артикуляциясында қабілсті бар сөйлеу апараты пайда болды. Осының арқасында адам жеке дыбыстарды ғана емес, түрлі дыбыс тіркестіріп, тиісті мән-мағынасы бар сөздерді айта алатын қабілетке ие болды.

Дыбысты тіл сңбекпен бірге адам санасы дамуының негізгі бір факторы болып табылады.

Сондай-ақ тіл арқылы және адамның тожірибесі санасьг үжымның басқа мүшслерінің иелігіне айналды. Тіл қатынас қүралы ретіндс комуникатинтік қызмет атқару, тілдің негізгі функциясы. Тіл сондай-ақ адам баласының қандай скендігінің психологиясының корсеткіші де. Тіл адамны қимыл-әрекеткс де итермслсйді. Онда белгілі мән-мағына болады. Бүл оның атқаратын экспфессивтік сигналдық қызмет деп аталады. Тілдің бүл скі қызмсті озара тығыз байланысты болады. Олар үнсмі қосақтаса, бірі екіншісін демек, толықтырып отырады.

Ойымызды басқа біреуге жсткізуде корінетін жекс адамдардың
дербсс орскстін сойлсу деп атайды. Сойлеу — бүл пікір алысу
процесіндс адамның белгілі тілді өзінше пайдалануы. Бір тілдің
өзіндс сойлсудіңғ ан алуан формалары болуы мүмкін. Сойлсу жеке
адамдардын арасындағы өзара түсінуді реттсстіру үшін екінші
біреуді таныи-білу, оған әсер ету үшін қызмет етеді. Сөйлеу процесі
арқылы кісі озінің білімін іс-тәжірибесінде байытып қана қоймай,
сонымсн қатар гасырлар бойы жинақталған қоғамдық тожірибсні
меңгсругс дс мүмкіндік алады.                                                              і

Созді қабылдау жонс үғыну бір-бірімен тығыз байланысты сөзді дүрыс қабылдамай түрып, оны үғынуы болмайды. Адамға тән сөйлсу оз қызмстін дүрыс атқара алмайды. Мүпың біріншісі — сойлсудің мазмүндылығы, скіншісі монсрлілігі. Сойлейтін сөзде мазмүны болмаса, ол өзінің сөздік мәнін жояды. Создің мағыналығы    дегеніміз    екініш    біреуге    жеткізетін    ойдың

айқындылығы. Оны саяз кісі бос сөзді болады, оның сөзі де айқын, таза болмайды.

Сөздің мәнерлілігі дегсніміз — адамның сойлсу кезіндегі эмоциялық қалпын білдірс алуы, яғни әрбір сөйлемді өзінің сазымсн айта алуы. Халық жақсы сөйлсй алатын адамның дауыс интонициясы мен паузасы орнықты қолайлы сөздер мн сөз тіркестсрін тандау таба білушілік қабілеті оларға ілесіп отыратын кейбір ым-ишараттарымен дүрыс қабысып ксліп отырады. Мүндай одіс мүғалімдср үшін маңызы зор.Көрнекті педағог А.Макаренко бүл жөніндс «балалар создің сөзіңізден озіңіздің сркіңізді, сөздің мәдсниетіңізді, жекс ерскшелігіңізді ссзіне алатындай болу керек» дегсн. Осы айтылғандар түрғысынан сөйлау бінеше түрге бөлінеді.

1)   сыртқы сөйлеу

2)   іштей сөйлсу

сыртқы сөйлеу — ауызекі және жазбаша сойлеу болып, ауызша сөйлеудің өзі. 1) диалог

3)монолог

болып   бөлінеді.   Диалог   сөздің   психологиялық   ерекшсліктері томендегідей.

1)      Мүндай сөз бегелмей еркін айтылады, ол ойды кең жайып
жатуды тілемейді.

2)      Бүл ылғи да сүйсмслдср айтылғандықтан ықшам келеді. Тек
оңгімслсушілсрдіц оздерінс ғана түсінікті болады.

Монолог — бір адамның сөзі.

Монолог созге тән психологиялық ерекшеліктері:

1)   Монолог сөз әр кез бслгілі бір жоспарға сәйкес күрылады.
Бүл алдын-ала даярлықты тілейді.

2)   Бүған лоғикалық жағынан қатаң талаптар қойылады.

3) Монлог создің грамматикалық жүйесі белгілі  бір жүйедсн
ауытқымайды.

Сөйлсудің срскшс бір түрі — жазбаша соз. Жазбаша сөйлсудің психиолоғиялық ерекшеліктері:

1)   Жазған кезде адамның қолында сүйемелдеушісі болмағандықтан
онда сшбір ым-ишара қолданылмайды.

2)   Жазбаша   сөйлсудің   логикалық   жағынан   аса   катты   талап
қойылады.                                                                   [

3)   Жазғанына адам қатты зсйін қойып, ор сөзін ойлап оған қажетті
баламалар, мағыналы соз тірксстсрін іздейді. Бүл күрделі ой
жүмысын қажст етсді.

Сөйлсудің скінші түрі ішкі сойлеу.

Бүл тілдік матсриалдар нсғізіндс дауыстамай-ақ сойлеу алудың корінісі. Әр үлттың өкілі қандай бір нәрсе туралы ойласа да, алдымен оз тілінде ойлайды. Осындай кезде адам ішкі сөйлеуін пайдаланады. Ішкі сөйлеу сол тілді шала білетін адамда тумайды.