Қазақстан территориясын физикалық-географиялық тұрғыдан жұйелі зерттеу кезеңі

ҚАЗАҚСТАН ТЕРРИТОРИЯСЫН ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ЗЕРТТЕУДІҢ КЛАССИКАЛЫҚ КЕЗЕҢІ 

XIX ғасырдың ортасынан бастап Қазақстанды физикалық-географиялық зерттеу жүйелі түрде дамыды. Егер бұрын қойнауы қазыналы Сібір және Орта Азия жерлеріне Россияның өз ықпалын таратуға әрекеттенуіне байланысты Қазақстанның батыс, солтүстік және оңтүстік аймақтарындары жазық, далалы өңірлерді шолып барлауға баса назар аударылып келсе, енді XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанның жаңадан қосылған солтүстік аудандарын басқарып, шаруашылық жағынан игеру үшін өлкенің жазық алқаптарын табиғи-географиялық түрғыдан жүйелі түрде зерттеу, сондай-ақ Қазақстанның шығысындағы, оңтүстігі мен оңтүстік шығысындағы таулы аудандар жөнінде толық әрі деректі мағлұматтар жинау қажет болды.

Сол кезеңдегі географиялық еңбектердің арасынан П. П. Семенов-Тян-Шанскийдің, Ш. Ш. Уәлихановтың, Н. А. Северцовтың, И. В. Мушкетовтың зерттеулерін айырықша атап айтқан орынды. Олардың зерттеулері Казақстанның таулы аудандарының құрылымын мүлде жаңадан пайымдауға, Орта Азия таулары вулкандық негізде жаратылған деп тұспалдаған А. Гумбольдт ұғымының жан-сақтығын дәлелдеуге және адыр-қыратты аймақтардың жер бедерінің ерекшеліктерін тұңғыш рет анықтауға мүмкіндік берді.

Олардың еңбектерінің рғлыми құндылығы біздің заманымызда да жоғары бағаланды. Сол себепті біз ол ғұламаларды Қазақстан жерінің физикалық-географиялық жағдайларын зерттеуге айрықша еңбек сіңірген география ғылымының классиктері деп орынды мақтан тұтамыз. Міне сондықтан XIX ғасырдың екінші жартысын Қазақстандағы физикалық-географиялық тұрғыдан зерттеп, танып-білудің классикалық кезеңі деп атауға әбден лайықты.

XIX ғасырдың екінші жартысында еңбек еткен аса көрнекті ғалымдардың Қазақстан территориясын физикалық-географиялық жағынан зерттеуді дамытуға қосқан айтарлықтай үлесін біз жеке дара және неғүрлым толық қарастыруды дұрыс деп таптық (Рег-sоnоlіа-ны қараңыз).

Қазақстан жерін физикалық-географиялық тұрғыдан зерттеудің жоғарыда аттары аталған аса көрнекті ғалымдар бастаған классикалық кезеңіндегі енбектерді кейін басқа зерттеушілер одан әрі ұластырып, дамытты.

1856 жылы Каспийге Н. Л. Ивашинцев басқарған жаңа экспедиция жасақталып, ол 16 жыл бойы жүргізген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде айтарлықтай географиялық іс тындырды. Н. Л. Ивашинцевтің мәлімдеуі бойынша жұмыс нәтижелері төмендегідей:

-    Каспий теңізінің бас картасын жасауға қажетті барлық астрономиялық пункттерді және сол сияқты бүкіл теніз бассейнінің
аумағы анықталды;

-    Каспий жағалауы түгелдей дерлік съемкаға түсірілді. Съемкаға түсіру кезінде тек теңізде жүзушілерге ғана емес, сол сияқты ғалымдардың болашақ үшін де бұлжымас негіз боларлықтай дәлдікпен анықтау ескерілді. Теңіз толқындарының әрекетіне немесе жағалардың біртіндеп көтерілуі салдарынан жағалық жиектерінің өзгеруін бақылауға баса назар аударылды;

-    теңіз жағасына тақау тұстардағы кеме қайраңдап қалатын
барлық тайыз жерлерді, су астындағы жартастарды, теңізде жүзуге бөгет жасайтын басқа да кедергілерді түгел анықтап, теңіз жағалауына барынша толық көлемде өлшеу жүргізілді. Бұл өлшемдердің ғылыми тұрғыдан маңыздылығы сол, олар теңіз табанының рельефінің   өзгеруіне   байланысты   денгейінің ауытқуы, кіріс пен шығыстың тепе-тең болмауынан, көп мелшерде булану салдарынан Каспий   теңізі   деңгейінін ауытқуын зерттеу үшін нақтылы дерек болды;

-    теңіз табанының рельефі мен барлық физикалық қасиеттері зерттелді, әр түрлі тереңдікте және теніздің әр жерінен су алынды, сондай-ақ   теңіз   түбіндегі   жиналған   тұнбадар мен тіршілік ететін теңіз жәндіктерінің үлгілері жиналды.(15)

Сан алуан астрономиялық, топографиялык және гидрографиялық материалдармен бірге теңіз түбі рельефінің өзіндік ерекшеліктері жәніндегі деректер өте-мөте толық әрі мол жинақталған. Жүргізілген өлшеулердің нәтижесінде Каспий теңізінің тереңдігі біркелкі емес екендігі анықталды: теңіздің Чечен аралы мен Төбе-қорған мүйісін жалғастырып тұрған солтүстік бөлігі өте тайыз болып шықты, ол тұстың тереңдігі көбіне 5—7 метрден аспайды; түбі жайпақ әрі теп-тегіс, тіпті Астраханның ойпаң даласының жалғасы іспеттес. Еділ өзенінің құйылысынан оңтүстікке қарай Апшерон түбегінен бастап созылған су астындағы кемер теңіздің терең тұсын екі бассейнге бөліп тұрады. Оның солтүстік бөлігінің ең терең тұсы 421 аршын шамасында да, оңтүстігінде — 516 аршындай, ал су астындары кемер үстінің тереңдігі 110 аршын мөлшерінде. Егер теңіз суының денгейі 110 аршын төмен түссе, онда екі бассейн оқшауланып, дербес екі көл пайда болар еді.

Экспедиция жетекшісі Н. Л. Ивашинцев өз бақылауларының барысы мен қорытындысы жөнінде бірнеше мақала жариялады. 1870 жылы зерттеуші дүние салды. Экспедиция өз жұмысын 1874 жылы Н. А. Пущиннің басшылығымен аяқтады.

Көп жылғы зерттеулердің нәтижесінде Н. Л. Ивашинцев пен оның қызметкерлері Каспий теңізінің әр түрлі бөліктерінің толық атласын жасады. Экспедиция жұмысының негізгі қорытындыларын 1870 жылғы гидрографиялық департамент бастырып шығарды. Көлемі 44 баспа табақтық жеке томға көптеген таблицалар мен Каспий теңізінің магнитті картасы кірді.

Осы еңбектердің нәтижесінде Каспий теңізі Россияның басқа су бассейндеріне қарағанда анағұрлым байыпты әрі толық зерттелді. П. П. Семенов-Тян-Шанский атап көрсеткеніндей, Орыс География қоғамының мәжілістерінің бірінде академик К. М. Бэр орыс теңізшілерінің экспедициялары бірде-бір теңізді Каспий теңізіндей дәлме-дәл зерттеген жоқ екендігін, ал басқа ешқандай су бассейніне ғылыми тұрғыдан Каспийдей толық әрі түбегейлі назар аударылып көрген еместігін мәлімдеді.

Сөз болып отырған кезеңде Арал-Каспий ойпаты туралы ұғымды кеңейтуге 1858 жылы Хиуаға жасақталған Н. П. Йгнатьевтің және Бұқарға жасақталған В. Л. Дандевильдің экспедициялары айтарлықтай септігін тигізді. Олар Маңғыстау түбегінен бастап Парсы шекараларына дейінгі Каспий теңізінің шығыс жағаларын зерттеді. Сонымен қатар В. Л. Дандевиль экспедициясы Н. Д. Ивашинцев бастаған жұмысты да ішінара жалғастырды.

Н. П. Игнатьев экспедициясының кұрамында жүмыс істеген астроном Қ. В. Струве мен әскери инженер А. Грен Орынбор қаласы — Үстірт қыраты — Бұхар маршрутына өлшеу жүргізіп, Үстірт қыратында бірнеше астрономиялық және гипсометрикалық пункттерді белгіледі. Қ. Б. Струвенің деректері бойынша, Каспий мен Арал теңіздері деңгейлерінің айырмашылығы 40 метрге жететіні анықталды. 1859 жылы Қызылқұмда, Куандария мен Жаңадария өзендерінде болған А. Грен осы өзендердің толық топографиялық суреттемесін берді.

Жетісу мен Тян-Шань ұзақ уақыт бойы орыс зерттеушілерінің назарынан тыс қалып келді. Өткен ғасырдың 50-жылдарының аяғында бұл жерлерді физикалық-географиялық тұрғыдан жүйелі түрде зерттеу қолға алынды. Бұл аудандарға экспедициялар ұйымдастыру жөнінен Орыс География қоғамы бастаушы, әрі ұйытқы болды. Тянь-Шаньға саяхат жасау идеясы қызықтырған П. П. Семенов Орыс География қоғамына Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағына А. Ф. Голубевтің экспедициясын жасақтау туралы ұсыныс енгізіп, мәселе қойды.

Осы орайда П. П. Семенов осы маңызды географиялық пункттердің кеңістіктегі жағдайын анықтауға көрінеу көзге үлкен олқылыққа жол беріліп отырғанын атап көрсетті. Ол мысал ретінде Азия материгінің дәл кіндігі тұсында жатқан Ыстықкөлді келтірді. Ал бұл көл Обь қолтығынан, Бенгаль шығанағынан, Қара және Сары теңіздерден шамамен біркелкі қашықтықта орналасқан. Солай бола тұрса да осы уақытқа дейін Балқаштан арғы Жоңғар өлкесінде Лепсі өзенінің Балқаш көліне құятын тұсындағы бірден-бір ғана астрономиялық пункт белгіленгенді. Сондықтан А. Ф. Голубев экспедициясы Балқаш көлі мен Тарбағатай жотасының, Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньның аралығындағы кейбір географиялық пункттерді анықтауды мақсат етіп қойды. А. Ф. Голубев П. П. Семеновтан 16 пункттің географиялық орнын айқындауға, оған қоса Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігі туралы жалпы географиялық деректер жинап, физикалық-түрғыдан бақылау жүргізуге тапсырма алды.

А. Ф. Голубевтің астрономиялық анықтауларынын нэтижелері 1861 — 1867 жылдары жарияланып, оларға мынадай географиялық
пункттер кірді:

1. Верный бекінісі, 2. Іле бекінісі, 3. Қастек бекінісі, 4. Қарқара өзенінің Кеген өзеніне құйылысы, 5. Қытайдағы Сүмбе селосы, Текестің сол жағасындағы Ақсу және Орта Мұзарт өзендерінің аралығындағы пункт, 7. Түп өзенінің Ыстықкөлге құйылысы, 8. Күтімалды көлінің түбіндегі шатқал, 9. Қапал қаласы, 10. Көксу елді мекені, 11. Лепсі селосы, 12. Алтынемел шыңы, 13. Құлжа қаласы, 14. Борохудзир бекеті, оның үстіне, Құлжа қаласынан қайтар жолда Үйгентастан өткенге дейінгі маршрут зерттеліп, Құлжа қаласының  планы суретке түсірілді.

М. И. Венюков 1859—1860 жылдары әскери шолып-барлау экспедициясы мен топографтар партиясын басқарды. Оның жетекшілік етуімен Іле төңірегіндегі өлкені, Шу өзенінің алқабы мен Ыстықкөл маңын суретке түсіру жұмыстары жүргізілді. Зерттеуші еңбегінде өзі болған жерлердің физикалық-географи

Курстық жұмыс және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыс, дипломдық жұмыс сайты – diplomnik.kz