Тянь-Шань жүйелерінің орографиялық-тектоникалық проблемалары

Тянь-Шань жүйелерінің орографиялық-тектоникалық проблемалары.

         Қазақстан табиғатын физикалық-географиялық тұрғыдан зерттеу барысында Тянь-Шаньға айтарлықтай көңіл бөлінді. Ал Тянь-Шань болса, табиғатының шұғыл өзгеруімен, керағарлылығымен, тау мен тау аралығындағы қайталанбас көрінісімен, өзіне тән жануарлар және өсімдіктер дүниесімен ерекшеленетін дара тұлға. Тау жүйесі керуендер, елшілер, саяхатшылар жолының торабында жатқандықтан, ол туралы деректер де ұдайы молая берген. Бірақ Тянь-Шаньды ғылыми тұрғыдан зерттеу тек классикалық кезеңде, 19 ғасырда ғана қолға алынды. Тянь-Шань тау жүйесін жануарлар мен өсімдіктердің тіршілік мекені ретінде зерттеген орыс ғалымдары оның жаратылыс ерекшеліктерін зерттеуге баса назар аударды. Себебі: тірі организмдердің қазіргі кезде өсіп-өнуі көбіне-көп таудың оротектоникалық ерекшеліктеріне байланысты. Сонымен қатар мұның өзі өткен тарихқа көз жіберуге де үлкен септігін тигізеді.

         Тянь-Шаньның морфологиялық ерекшеліктерін зерттеу геологиялық-морфологиялық көзқарастардың осы заманғы тиімді жүйесіне негіз боларлық бірқатар бірегей тұжырымдар жасауға себепкер болды. Таулардың қалыптасуы туралы ұғымдарды дамытуда тектоникалық қозғалыстардың ұзақтығы мен ұдайылығы туралы тұжырымды негіздеудің айрықша маңызы болды. Алайда Тянь-Шань тау жүйесінің оротектоникалық ерекшеліктерін түсінуге аса көрнекті зерттеушілер арасында елеулі пікір айырмашылықтары орын алды.

         Сол кездегі шетелдік Европада Азия туралы жинақ еңбектер шығарылып, бар мағлұматтарды бір жүйеге келтіруге әрекет жасады. Мұндай еңбектердің қатарына неміс географ-ғалымдары К. Риттердің «Азия жертану», Александр гумбольдтың «Орталық Азия» және Фердинанд Пауль мен Вильгельм Рихтгофеннің «Қытай» кітаптарын жатқызуға болады.

         К. Риттер мен А. Гумбольдт жалпы алғанда Азия туралы, ал соның ішінде Орта Азия жөнінде 19 ғасырдың 30-жылдарына дейін жинақталған барлық деректердің басын қосып, бір жүйеге келтірді. К. Риттер географиялық фактілерді жаратылыстануға тән тиісті ғылыми талдау жасамай, салыстырмалы тәсілмен топшыласа, ал А. Гумбольдт Азия туралы өз еңбегін жазғанға дейін Анды тауларын зерттеген саяхатшы ретінде танылып үлгіргенді. К. Риттер еңбегінің маңызы мынада: ол өз кітабында Азия туралы барлық географиялық ғылыми деректердің толық жинағын беріп, оған жазған кіріспесінде Орта Азия жер бедерінің негізгі ерекшеліктерін баяндайды. Ол бүкіл Орта Азияның таулары ендік бойынша орналасқан биіктігі әжептәуір шетсіз-шексіз үстіртті-қыраттар алып жатыр деп жорамалдайды. Ғалым бұл үстіртті-қыраттарды екіге бөледі де, осыған орай күллі Азияны да Шығыстағы таулы өлке және Батыстағы таулы өлке деп екіге ажыратады. Таулы өлкелер бір-бірінің жалғасы, әрі ортасы тұтас  көтеріліп биіктеген тау қатпарлығының, яғни тау жүйесінің құрамды бөліктері болып табылады. Тау үстірттерінің қапталдаса бітуін және бұл құбылыстың таулардың орта тұсына да, сондай-ақ етектеріне де ортақ екенін риттер Орта Азия Тауларының негізгі ерекшеліктері деп есептейді. Оның ұғымына, таулар көбіне шығыс пен оңтүстік-шығыстан солтүстік пен солтүстік-батысқа қарай созылып жатыр. Оңтүстік-шығыс және солтүстік-шығыс бағыттағы таулы-үстірттер Азияның Батыс таулы өлкесіндегі үстіртті-қыраттардың сілемдеріне жалғасады, ал шеткі жоталардың аралығында ойпаттар, соның ішінде «Бұқар», яғни туран ойпаты орналасқан. Риттердің орографиялық схемасында көптеген жансақтықтар жіберілгенімен, ол Тянь-Шань тауларының оротектоникасы жөнінде бірталай мәселелердің бетін ашуға негіз болды.

         А. Гумбольдт 1829 жылы Оралды, Алтайды және Каспий төңірегіндегі ойпатты аралап сапар шекті. Ол өзі жүргізген бақылауларды және сол кезде қолда бар деректерді пайдаланып, орталық Азияның орографиялық схемасын жасады. А. Гумбольдттің ойынша, Азиядағы вулкандар көбіне ендік бойынша жарылған, сондықтан мұндағы таулар негізінен осы бағытта созылып орналасқан. Вулкандық құбылыстар  ежелгі геологиялық дәуірде өте-мөте белең алған. Вулкандық формалы қалдықтар Каспий теңізінің маңы мен Орта Азияда, атап айтқанда, Тянь-Шаньда қазір де кездеседі. К. Риттердің пікіріне қарама-қайшы А. Гумбольдт Орта Азияда тек шетсіз-шексіз үстіртті-қыратты ғана емес, басқа да тау түрлері бар екенін дәлелдейді. Ол Орта Азияның барлық тауларын меридан бағытымен және ендік бойынша орналасқан деп екі топқа бөліп, олардың арасында көлемді қазаншұңқырлар мен тауаралық ойыстар жатқанын атап көрсетеді.

         Орта Азия тауларының құрылымы мен орналасу бағыты жөнінде ғылымда ұзақ уақыт бойы А. Гумбольдтің Орталық Азияның тауларын бес жүйеге бөлді. Ғалымның ойынша, олардың төртеуі: Гималай, Кунь-Лунь, Тянь-Шань және Алтай әдеттегіше шығыстан батысқа қарай созылған да, біреуі-болор меридиандық бағытта орналасқан. Кейбір ғалымдардың Болор жүйесінің меридиандық бағытта жатуына күмән келтірмегеніне қарамастан, география ғылымында көп жылдар бойы А. Гумбольдтің пікірі үстемдік етті.

         Тянь-Шаньды онан әрі зерттеуде К. Гумбольдтің пікірі үстемдік етті. Азияның орографиялық құрылымы табиғат ерекшеліктері жөніндегі көзқарастарының маңызы зор болды.

         П. В. Рихтгофен 1868-1872 жылдары Қытайда зерттеу жұмыстарын жүргізді. Оның еңбегіндегі материалдар

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz