Арал-Каспий ойпатының геологиялық-географиялық проблемалары

Арал-Каспий ойпатының геологиялық-географиялық проблемалары.

         Қазақстан мен Орта Азияны географиялық тұрғыдан зерттеу ісі қолға алынған алғашқы кезеңнің өзінен бастап-ақ бұл өлкелердің сол замандағы географиялық ерекшеліктерін әрқайсысы өзінше түсіндіруге тырысқан екі негізгі палеографиялық болжам айқындалған-ды. Бірінші болжам бойынша ұланғайыр Арал-Каспий бассейні бертінде пайда болған. Содан бірте-бірте оның суы тартылып, тегіс әрі ойпаң теңіз түбінде тұзды көлдер мен сортаң қақтар сақталып қалған. Ал екінші болжам ежелгі заманда Каспий және Арал теңіздерінің екі аралығында кең арналы суы мол өзендер көп болған деп топшылайды. Қазақстан табиғатын зерттеуші аса көрнекті ғалымдар Арал-каспий ойпатының пайда болуы жөніндегі мәселеге ерекше назар аударды. Бұл мәселемен кезінде П. С. Паллас, А. Гумбольдт, Н. А. Северцов шұғылданғаны мәлім.

         Ол кезде «Қырғыз даласы» жеткілікті мөлшерде зерттелмегенді, сонымен бірге оның айналасындағы іргелес территориялар жөнінде де қолда бар деректер тым мардымсыз болатын. Сол себепті әуел бастан Арал-Каспий ойпатының шығуы, қалыптасуы туралы мәселені дұрыс шешіп, шындықты айқындауда елеулі қиыншылықтар кездесті.-«Каспий мен Арал теңіздерінің су айдыны неліктен кішірейіп барады?»-«бұл төңіректе шөл қалайша пайда болған?»-«құстар қалай пайда болып, қалайша көшеді?»-«орта Азияның климаты қуаң тартып бара жатқан жоқ па?»-«Шөлейт жерлерде құрғақ өзен арналары қалай пайда болған?» және басқа бірқатар сауалдар төңірегінде 19 ғасырдың аяқ шенінде айтыс-тартыс көп болған.

         Қазақстан территориясын физикалық-географиялық тұрғыдан танып-білудің классикалық кезеңінде зерттеу жүргізген аса көрнекті ғалымдардың Арал-каспий ойпатының шығу тегі жөніндегі тұжырымдарының қалыптасып, дамуына П. С. Палластың, Э. А. Эверсманның, К. М. Бэрдің және А. Гумбольдің палеографиялық ұғымдарының зор әсері тиді.

         Сол кезде геологиялық білімдердің тым жеткіліксіздігі салдарынан П. С. Паллас, әлбетте, Арал-каспий ойпатында болған өзгерістердің негізгі себептерін зор әсері тиді.

         Сол кездегі геологиялық білімдердің тым жеткіліксіздігі салдарынан П. С. Паллас, әлбетте, Арал-Каспий ойпатында болған өзгерістердің негізгі себептерін дұрыс түсіндіре алмады.

         П. С. Паллас каспий теңізінің айналасындағы ұлан-ғайыр жазық жерлер бертін келгенше теңіз түбі болған деп есептейді де, ойпат табиғатының көптеген ерекшеліктерін осы жағдаймен байланыстырады. Сондай-ақ ол Каспийдің деңгейі Әлемдік мұхиттың деңгейінен төмен жатыр, бұрынғы кезде теңіздің шеті Жалпы сыртпен Ергенейге дейін жеткен деп санайды. Каспий мен Қара теңіздердегі балықтардың және моллюскалардың біртектес екенін анықтаған ғалым Қара теңіз бір кезде жерорта теңізімен қосылмаған, жіңішке Ла-маныш бұғазы арқылы Каспиймен жалғасып жатқан деген болжамға келген. Кейіннен, жер сілкінуі салдарынан немесе басқа бір себеппен Қара теңіз мен Жерорта теңізінің арасында Босфор бұғазы пайда болған да, Қара теңіздің деңгейі төмен түскен. Маныштың суы тартылып, құрғап кеткендіктен, Каспий Қара теңізден бөлініп қалған, әрі оның аумағы да кішірейген. П. С. Паллас Арал теңізінің бөлінуін да осылайша түсіндіреді. Ғалым Арал-Каспий ойпатының сорлардың, сортаң жерлердің, құмдардың және тұзды көлдердің көп болуы, әрі жерінің жап-жазық тегістігі Каспий теңізінің бірте-бірте тартылуына байланысты деп есептейді.

         Бұл арада Қара теңіз суының Жерорта теңізіне ағып қосылуы туралы пікір П. С. Палластан бұрын да айтылып жүргенін еске сала кеткен жөн. Бұл жөнінде тұңғыш рет 18 ғасырда француз ботанигі Жозеф турнефор сөз қозғаған, ал каспий мен Қара теңіздердің байланысы туралы алғаш рет Г. Бюффон жазған-ды. Бірақ Г. И. Танфильев дұрыс атап көрсеткеніндей «сол бір болар-болмас көмескі болжамнан бастап дәлме-дәл негізделіп, сындарлы ілімге айналған Палластың көзқарастарына дейінгі аралық әлі де өте қашық еді».

         П. С. Палластың пікірі өз заманы үшін тым батыл болжам болды. Мұны көптеген ғалымдар-оның замандастары мен ізбасарлары бірауыздан атап көрсетті. «Бұл болжамның батыл болғандығы соншалық,-деп жазды М. Н. Богданов,-оны бірден түсініп, қолма-қол бағалау қиынға соққан-ды». «паллас,-деп мәлімдеді Г. И. Танфильев, жоғарыда аталған еңбегінде, осынау бір аса күрделі мәселеге түсінік берген тұңғыш ғалым болды. Оның болжамы түзетуге талап еткенімен, жалпы алғанда ғалымның пікірі осы заманғы көзқарастарға едәуір жақын еді».

         Каспий төңірегіндегі ойпатта тұщы және тұзды жер асты суларының пайда болуы туралы И. И. Лепехиннің айтқан пікірлері ден қоярлық. Ол ойпаттың оңтүстік бөлігіндегі жер асты суының тұщы болуы сол арадан ағатын Үлкен және Кіші Өзен деп аталатын өзендердің әсері деп есептеді. Тұщы су тұзды жер қабаты су құмдақ не тұнба қабат арқылы сүзіліп өтсе, ол қайтадан тұщы суға айналады.

         Э. А. Эверсман өз зерттеулерінде Арал-Каспий ойпатының геологиясы және ботаникалық-географиялық ерекшеліктері туралы бірқатар дұрыс пікір айтты. Атап айтқанда, Арал-Каспий бассейнін түзетін геологиялық қабаттарды ғалым негізгі екі топқа бөледі: бассейіннің ойпаң шөлейт жерлерінің үстіндегі ең жаңа қабаттар және Мұғалжарды, сондай-ақ осы кеңістіктегі басқа да тауларды түзетін неғұрлым ежелгі заманғы өзгермелі қабаттар.

         Э. А. Эверсман Арал теңізінің жағалауын егжей-тегжейіне дейін зерттеді. Ол теңіз жағаларын суреттеп жазып, олаға физикалық-географиялық сипаттама берді. Теңіз жағалары жөніндегі және Сырдарияның төменгі ағысындағы өзендер мен көлдер туралы деректерді салыстырып, зерттеуші Арал теңізінің суы тартылып бара жатқанын ескертті. Кейін бұл болжам Орта Азия құрғап бара жатыр деген теорияға айналды. Кезінде бұл теорияны Л. С. Берг жоққа шығарғаны мәлім.

         К. М. Бэр Каспий теңізі деңгейінің төмендегенін атап көрсетіп, бұл кенет күшті тектоникалық процестің әсерінен мысалы, теңіздің оңтүстік немесе оңтүстік-батыс бөлігінің түбі опырылып түсіп кетуі салдарынан болған құбылыс деп есептеді. Ол өз пікірін жаратылысы ерекше шағын төбелердің пайда болуымен дәлелдейді. Кейіннен бұл төбелер «Бэр төбешіктері» деп аталып кеткен. Каспий теңізі төңірегіндегі ойпатқа біткен дөңес-белдердің аумағы әдетте біркелкі, олар бір-бірімен қалыптасып жатыр. К. М. Бэрдің болжамы бойынша, Каспийдің деңгейі күрт төмен түсіп кеткен кезде су бір бағытпен жосыла аққан да, соның нәтижесінде осындай төбелер пайда болған.

         Ғалымның айтуына қарағанда, төбелердің бір бағытта созылып жатуы теңіз суының қай бағытпен аққанын анықтауға мүмкіндік береді.

         Туран ойпатының табиғат ерекшеліктерін және қалыптасуын тексерген А. Гумбольдт ойпат бертінге дейін теңіз түбі болған және ол теңіз солтүстік теңізбен қатар понт және Балқашпен де қосылған деп мәлімдейді. Бірақ орта Азияда заңғар таулардың пайда болуына байланысты ұланғайыр теңіздің суы бірте-бірте тартылып, Каспийдің кемеріне келіп жиналған. Қазір Каспий теңізі деңгейінің мұхит деңгейінен төмен болуының бір себебі міне осындай.

         Ежелгі оқымыстылардың, атап айтқанда, Страбонның аузынан шығып, бертін келе кең тараған пікірге қарсы тұрып, Гумбольдт тұңғыш рет аралдың солтүстік теңізден тарихи дәуірден әлдеқайда бұрын бөлінгенін дәлелдеді. Ғалымның айтуынша, Аралдың бөлінуі жоғары үштік дәуірге жататын сияқты. Бәлкім, Геродот заманында аралдың әлі де Каспеиймен қосылып жатуы ықтимал, бірақ араб үстемдігі кезінде ол бүгінгідей дербес бассейн болған деп тұспалдайды. А. Гумбольдт.

         Ғалым жер бедерінің қалыптасуында вулкандық күштердің әрекетіне зор маңыз берді. Ішкі Азия тауларының көбіне ендік бағытымен тұрғанын атап көрсетіп, зерттеуші вулкандық ендік бойымен жарылғандықтан таулар да солайша біткен деп топшылады. Екінші жағынан, деп мәлімдеді ол, жоғарыда айьтылғандай жарылыстар нәтижесінде биіктеген таулардың жанындағы іргелдес жерлер тиісінше төмен түсуі ықтимал. Вулкандардың жарылып атқылауы заңғар таулардың туғызуымен қатар Арал-Каспий ойпаты секілді ұланғайыр алқаптың төмен түсуіне де себепкер болады. Шын мәнісінде ойпат Кавказ, Гиндикуш және, жалпы алғанда, Орта Азия тауларының қалыптасуына байланысты пайда болған»-деп жазды ғалым.

         Арал төңірегіндегі құмайт шөлдердің геологиялық қабаттары юра, бор және үштік дәуірлердегі жыныстарынан тұрады. Олардың бетінде үштік дәуірдегі құмдарды жел ұшырып екшеуден пайда болған төрттік дәуірдегі құм қабаттар жатыр. Жосылған құм жалдарының бір кезде судың, желдің, эолдың әрекетінен қалыптасқаны анықталып отыр.

         Арал-Каспий аймағының жағдайы, әсіресе климаттың ауытқуы, құмдардың қашан қалыптасқаны, шөлдердің қай заманда пайда болғаны және т.б. туралы мәселелер әлі күнге дейін пікір таласын туғызып келеді. Б. А. Федоровичтің деректері бойынша, осы аймақтағы шөлдер климатының бүгінгі күнге тән ерекшеліктері төрттік

Курстық жұмыс және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыс, дипломдық жұмыс сайты – diplomnik.kz