Біз вконтактедеміз

Яндекс - іздеу

Кіру формасы

Қазақ әдебиетіндегі ішкі монолог тәсілінің қолданылу тәжірибесі

      Сонау антикалық дәуірдегі мифтен казіргі өскен, күрделенген сүбелі жанр романға дейінгі кезеңді алып жатқан мол тарихи тәжірибені, даму эволюциясын бастан кешірген ішкі монолог тәсілі прозада ғана жете ие болды. Осы проза арқылы өзінің әдебиеттегі орнын белгілеп, ғылыми айналымға түсіп, ғылыми-теориялық анықтамасы айқындалған ішкі монолог тәсілі өзінің шын мәніндегі көркемдік қызметіне жазба әдебиетте, әсіресе біздің ұлттық әдебиетімізде алғаш рет XX ғасыр басындағы прозада айқын көрінді. Көбінде кейіпкердің ішкі ойын, сөйлеу мәнерін білдіру үшін немесе  кейіпкерді сөйлетудің бір тәсілі болып  эпизодтық ретте қолданылып келген қарапайым, дәстүрлі монолог тап осы кезеңде өзінің сапалық өсу сатысын бастан кешірді. Ол енді тек көркем шығармадағы кейіпкерді сөйлету, оның ішкі ойын жүйелі түрде айтып шығу секілді қарапайымдылықтан біржола қол үзіп кетпесе де, сараланып, нағыз ішкі монологқа айнала бастады. Ал біздің ұлттық прозамызда бұл тәсілдің шын мәніндегі өз табиғатына сай талапта көрінуін М.Жұмабаевтың «Шолпанның күнәсі» әңгімесі мен Ж.Аймауытовтың «Ақбілек» романынан кездестіреміз.

Ж.Аймауытов туындыларында оқиғалардың, айтылар ой-идеялардың қай-қайсы да тек кейіпкердің ішкі өмірі, ой-толғаныстары, тебіреніс-сүйініштері арқылы сарапталып, сол кезеңнің шынайы шежіресі, рухани келбеті мүсінделді.

Жазушы творчествосына тән осы психологизм табиғатына бірқатар зерттеушілер Ш.Елеукенов, Б.Майтанов/11/, С.Қирабаев/12/, А.Ісмақова /13/ т.б. өз еңбектерінде жоғары баға берді.

Жаңа заман алып келген аласапыран уақыт, жиырмасыншы жылдардағы қазақ ауылының тұрмысы, әлеуметтік өмір, түрлі таптар арасындағы саяси, рухани күрес т.б. «Ақбілек» романында жалпылама тізбектеле бермей, осы заман өзгерісін жұрт қалай қабылдап, қалай араласқаны бірінші кезекке қойылады. Және оның бәрі кедей емес, бай қызы Ақбілектің өмірі, ой-елегі, сезімі, санасы арқылы айшықты бедерленеді.

Шешесін өлтіріп, өзін зорлықпен алып кеткен ақ офицердің озбырлығына үнсіз көндіккен Ақбілектің жан дүниесіндегі күрделі құбылыстарды жазушы психологиялық тұрғыдан терең талдап, шебер бейнелейді. Романның бүкіл оқиғасы Ақбілек айналасында өтеді, оның бәрі Ақбілектің ойы арқылы өрбиді.

Күтпеген жерден нәсілі бөтен жұрттың ортасына түсіп, карамұрттың меншігіне айналған жас қыздың кайшылықты тағдыры, жан күйзелісі романда жан-жақты әрі айшықты мүсінделген. Қазақ емес, орысқа намысын таптатумен тұрмай оң жақта отырып, жүкті болуы, оны білген атастырылған жігіті Бекболаттан айрылуы, әкесі мен өгей шеше арасындағы қырғи қабақтық т.б. — бәрі-бәрі Ақбілек тағдырын қиындатып, жан азабына   салады.

Кейіпкердің күрделі тағдыры жазушыны ішкі монолог, толғаныс секілді әдеби тәсілдерге еріксіз жүгіндіреді.

Суреткер бүкіл адами проблемаларды, бір кезеңдік қазақ өмірін, жаңа тіршілік-тынысын, сыртқы өмір шындығын сана күресі, ой арпалысы, көзқарас қақтығысы арқылы бейнелейді. Ақбілекті шын мәніндегі психологиялық образ дәрежесіне жеткізеді. Романның әр беті бізге оның өміріндегі толассыз өзгерісті, бір байламға келе алмаған ой арпалысын аңғартады.

Өйткені, Ақбілек ақтың әскерлерінен, «қара мұрттан» қашып құтылғанымен, жүрегін жаншыған жарадан, арына жағылған дақтан арыла алмаған. Аулына аман-есен оралғанымен, көзге шыққан сүйелдей сорлы бейбақ ел түрткісіне айналған.

Ауыл, ағайынның сыпсың сөзі, табалаған, қаралаған жымысқы кездердің бәрі тек Ақбілекке арналады. Жан баласы оның қайғысын бөлісіп, қам көңілін көтермейді. Ең ақыры, күні кешеге дейін еркелететін өз әкесі де теріс қарап, оң қабақ таныта қоймайды. Сүйгені, атастырылған жары Бекболат та күнәсіз бойжеткеннің жүрек жарасын жаза алмаған. Тек жеңгесі Үрқиядан басқа жан баласынан аластатылған Ақбілек жалғыз қалған.

Міне, осы жайдың бәрі Ақбілектің тұйықталуына, қасындағылардың қас-қабағын аңдуға, өз-өзінен оңашалануына, сөйтіп ішкі өмірінің тууына, еріксіз ойға берілуіне түрткі болады. Жазушы кейіпкерінің ішкі сезім дүниесін саралауға оңтайлы керкемдік тәсілдерді еркін қолданады. Әсіресе, көркем характердің жан жүйесін (психологиясын) ашуда басты роль атқаратын ішкі монологқа, тебіреніс-толғанысқа барынша ерік береді. Өмірінде бетінен қағылмай, еркін-ерке өскен бай қызының бірден ауыр қайғыға ұшырауы, онысымен қоймай бірінен соң бір қайғының (анасы мен Бекболаттан айрылуы, өгей шешенің қаталдығы, өзінің ойламаған жерден қара мұрттан жүкті болып қалуы т.б.) қабаттасуы буыны бекімеген балғын бойжеткенді бой жаза алмастай бүк түсіріп, күрт күйретіп жібереді.  

Міне, оқыс болған осындай оқиғадан оңбай опық жеген жас қыздың жан дүниесіндегі арпалыс, оңашадағы ой қақтығыстары, көбіне үшінші  жақтан, яғни әңгімелеуші тарапынан баяндалып тұрады. Мұны не әңгімелеушінің, не кейіпкердің айтып отырғаны белгісіз, екі тәсіл білінбей, жымдасып кеткендей. Әдебиетші ғалым Л. Гинзбургтың теориялық, тұрғыдан тұжырым дағанындай:«...Авторское повествование плавно входит в прямую речь и вновь из нее выходит, как бы этого не замечая», /4/ мұнда да авторлық.баяндау кейіпкер сөзімен жымдасып, бірігіп жатады. Мұндай тәсіл М.Әуезовте де көп байқалады. Оны кезінде Б. Уахатов терең зерттеп, дәлелдеген. Үлкен шеберліктің нышаны болған бұл тәсіл автордың психологиялық-философиялық. сипаттағы жіті талдау өнерімен тығыз байланыстылығын да көрсетеді. Суреткердің кейіпкер болмысындағы кез-келген оқырманға белгісіз ішкі тебіренісін, драмалық сәтін берудегі қолданған әдеби тәсілдері көбіне ішкі монолог, ой арпалысы мен ой ағысы, іштегі қобалжуын сыртқа  шығара алмаған мазасыз мезеттегі жағдай (ситуаңия) көзқарас, қимыл-әрекет, портрет, мимика (ымдау), жест (ишара),пауза, т.б. болып келеді.

Әрине, көркем шығармадағы кез-келген көркемдік тәсіл-монолог, диалог, портрет, сюжет, образ, т.б. жеке-дара тұрып көркем шығармада ешқандай роль, қызмет атқармасы белгілі. Сондықтан да жазушы кейіпкерінің ішкі сезімдерін тек ішкі монологпен емес, өзге де бейнелеу құралдарымен өзара сабақтастыра

 

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

 

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz

Яндекс.Метрика