Лексикография тарихының мәселелері

       Жоғарыда сөз болғандай, теоретикалық лексикография екі бөліктен құралады. Оның бірінші, негізгі бөлігі – лексикография теориясы болса, екінші бөлігі лексикография тарихы. Лексикографияның теориялық мәселелерін зерттеген В.В.Морковкин лексикография тарихы ұғымының өзінің біртекті еместігін,  оның өзі іштей екі тармаққа бөлінетінін жазады. Оның біріншісі ретінде – сөздіктер мен лексикографиялық тұжырымдамалар тарихын атайды.

Қазақ лексикографиясындағы сөздіктердің түзілім тарихына арналған алғашқы еңбектердің бірі – М.Малбақовтың «Қазақ лексикографиясының тарихы» атты зерттеуі. Аталған жұмыста XVIII ғасырдың соңғы ширегі мен XX ғасырдың басында жазылған лексикографиялық туындылар қарастырылады. Зерттеуде, сонымен бірге, аталған кезеңдегі сөздіктердің сөзтізбе құрамы мен сөздік мақала құрылымы, атаулардың лексика-семантикалық құрамы баяндалады.  Сөздіктер мен олардың авторларының қазақ лексикографиясы тарихындағы орны айқындалады. Қазақ лексикографиясының өткен дәуірдегі тарихын зерттеуге арналған тағы бір еңбек – Б.Атабайдың Л.Будагов сөздігіндегі қазақ сөздерінің құрамы мен құрылымын қарастыратын жұмысы [50]. Зерттеуде жалпытүркілік сөздікке алынған қазақ лексикасының тақырыптық, семантикалық құрамы, фонетикалық құрылымы баяндалады, аталмыш сөздіктің типологиялық сипаттамасы, оның қазақ лексикографиясы тарихындағы алатын өзіндік орны туралы сөз болады.

Сөздікке дейінгі лексикографиялық туындылар мен алғашқы сөздіктер ең алдымен оқу, үйрету сөздіктері, оқу материалдары ретінде жарыққа шығып отырған. Әрине, сөздіктердің мәнді әлеуметтік құбылыс екендігі, оның түзілуінің осы қоғамдағы дамумен, халықаралық байланыстардың дамуымен және басқа да экстралингвистикалық факторлармен байланыстылығы анық. Алайда, әрбір сөздіктің жасалуы – тарихи қажеттіліктен туындады деуге де болмас. Кейде сөздіктер жеке тұлғалардың тілегі бойынша, кездейсоқ та жасала береді. Мәселен, бір саяхатшы беймәлім елге кездейсоқ келіп, жергілікті халықтың тілінде сөздікше түзеді. Ал енді біреу барған жерінде ондай сөздік жасамайды. Қалай болғанда да, осындай кездейсоқтықтарды ескере отырып, жалпы алғанда, лексикография әр дәуірде, әр елде әйтеуір бір ұқсастықтары бар жалпыға ортақ кезеңнен өтеді. Ол кезеңдер лексикографияның әлеуметтік міндеттерімен, функцияларымен, және соларға сәйкес лексикографиялық шығармалар типтерімен айқындалады.

Көне түркі кезеңіндегі түркі лексикографиясының жетістіктері туралы жазылған еңбегінде М.Малбақов М.Қашғари заманындағы араб, парсы және түркі лексикографиясы туралы ғалымдардың ой-тұжырымдарына талдау жасайды [62]. Ғалымның пікірі бойынша, жер жүзіндегі мәдениет атаулы дәстүр сабақтастығы арқылы сақталып, біртектілікке қол жеткізеді. Бірақ қандай мәдениет болса да, өзге мәдениеттен нәр алып, байып отырады. Мәдениеттегі тұйықтықтың тоқырауға әкелері анық. Өз бетбейнесін жоғалтпай, өзгенің жақсы жағын қабылдап, сіңіре білу өскелең, озық мәдениеттің белгісі. Әлемдік лексикографияның ұзақ тарихи жолына көз жүгіртер болсақ, осыны байқауға болады. Мамандардың пікірі бойынша, оқу сөздіктерін түзу тәжірибелері біздің заманымыздан бұрынғы III мыңжылдықтағы көне шумер иероглифтерінің сөздіктерінен бастау алғаны әлемге әйгілі. Одан бергі біздің заманымыздан бұрынғы II мыңжылдықтың бас кезіндегі оқу сөздікшелерінің бір түрі - шумерше-аккадша сөзтізбелер мен шағын сөздіктердің құрылымы дәстүр сабақтастығынан хабар береді. Сол кезеңдердің өзінде жалқы есімдердің емлесіне қатысты анықтамалықтар, терминдік сөздікшелер, шетелдік сөздердің сөздікшелері, әрқилы тақырыптық топтама сөздердің тізімдері жасалған екен. Сөздік түзу ісінің жазу тәжірибесіне тәуелді екендігі аян. Біздің заманымыздан бұрынғы II мыңжылдықтың екінші жартысында батыс семиттерде пайда болған әліпбилік жазу дәстүрін арамейлердің жалғастырып, жетілдіргенін көпшілік қауым біледі. Әлемдік жазу тарихы бойынша жазылған оқу құралдарында сына жазуын үйрететін мектептер желісі арқылы шумерше-аккадша жазу ережелерінің Алдыңғы Азия елдеріне, Сирияға, Палестинаға, Мысырға, Оңтүстік-шығыс Иранға, Урартуға шейін таралғандығы сөз болады [63]. Қазіргі кездің өзінде жер-жерден табылып жатқан шумер-аккад-хуррит, шумер-аккад-хетт, шумер-аккад-хуррит-угарит тілдеріндегі көптілді үйренім сөздіктері жеткілікті. Осының бәрі де мәдени дәстүрдің жалғастығына, сабақтастығына жер бетіндегі мәдениет атаулының бүкіл адамзатқа ортақтығына мысал бола алады. Аталмыш жазудың біздің жаққа келу тарихы көне Иран елімен байланысты қаралып жүр. Біздің заманымыздан бұрынғы 5 ғасырда Иранда арамей жазуы таралған. Осының негізінде арамейше-көне парсыша сөздіктер түзу тәжірибесі кең жолға қойылған. Осы арамей жазуының негізінде қасиетті саналатын «авеста» жазуы пайда болған. Әрине, әліпби атаулының адамдардың, білікті ғалымдардың қолымен жасалатыны аян. Әрбір тарихи дәуірлерде әліплерді жасаудың орталықтары болған. Л.Г.Герценберг пен Д.Саймуддинов авеста, грузин, армян әліпбилерінің бір мезгілде, бір орталықта жасалуы мүмкін деген ой айтады [64].

Көне түркі руналық әліпбиінің дүниеге келу тарихы түркілердің Алтай аймағында алғаш рет мемлекет құру кезеңімен байланысты. М.Қашғари бұл жазудың түркілерде бағзы замандардан бері қолданылып келе жатқандығын, күні бүгінге дейінгі хақандардың кітаптары, ресми жазбаларының осы жазумен жазылып келгенін айтады. Ғалым түркілерде бұлардан басқа да жазу түрінің бар екендігін ескертеді. Демек, ескі түркі жұртында да ескі жазулардың болғаны, ол жазуларда тілүйренімдік туындылардың жазылғанын болжауға болады. Түркі зиялылары ежелгі түркі мәдениетінің алыстағы арабтан, жақындағы парсыдан кем еместігін әлденеше қайтара дәлелдеп отырды. М.Қашғаридің араб және түркі тілдерін тең санауы – соның бір айғағы. Түркі лексикографиясының алтын бастауына айналған еңбек жазған ғұлама ғалымның дәстүрлі араб, парсы, түркі лексикографтарының небір озық үлгілеріне зер салғаны хақ. Ғалымның өзі: «Бұл еңбекті қысқарта мен жаңарту мақсатын ұстана отырып, өзімнен бұрын жалған тәртіптен өзгеше түрде түздім» дейді. Бұл жерде ғалым

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz