Би - шешендердің қоғамдағы орны

        Көркем өнер тарихында адамзат баласының ғұмыр кешуі барысындағы түрлі кезеңдерде аса бір зәру, тарихи қажеттіліктен, объективтік жағдайлардан туындайтын проблемалар болады, ал осы проблемалардың негізгі өзегіне қандай уақытта болса да қоғам мен адамның қарым-қатынасы арқау болатыны баршаға аян. Қазақтың би-шешендері жайлы жазылған төл әдебиетіміздегі тарихи прозаның тууы да алғышарттардың негізінде жүзеге асты деуіміз қажет. Себебі екі-үш мыңжылдықтар бойында қос құрлықта көшіп жүрген көшпелі жұрт, бәрінен бұрын, жалпыадамзаттық құндылықтар қатарына қосылатын шешендік өнерді, сол өнерді жасаған би-шешенін тарих сахнасына шығарған еді. Ал бұның өзі ұлттық болмысқа ғасырлар бойы сіңген қасиет болса, қазақтың тарихи прозасын да шешендік өнерден,  сол өнердің ғаламат майталмандары – би-шешендерден бөліп алып қарауға болмайды. Егер Қ.Исабаев “Серт” тарихи роман-трилогиясында бас қаһарман Шоң мен оның төңірегіндегі Шорман, Қазанғап, Торайғыр, т.б. сияқты тарихта болған белгілі би-шешендердің образын жасап, олардың қоғаммен қарым-қатынасын бейнелеуді мақсат тұтса, І.Есенберлиннің “Алтын Орда”, “Көшпенділер” тарихи роман-хроникалары “Серттегідей” нақты би-шешендер бейнесін кескіндеуді мақсат тұтқан жоқ, алайда Есенберлин үшін Әз Жәнібек, Мамай, Тоқтамыс, Әбілқайыр, Керей, Жәнібек, Қасым, Хақназар, Есім, Тәуекел, Абылай, Әбілмәмбет, Қасым төре, Саржан, Есенгелді, Кенесары, Наурызбай заманын, сол тарихи тұлғалардың өз кезіндегі қоғаммен қарым-қатынасын бейнелеуде тарихи-әлеуметтік, саяси, қоғамдық сахнада үнемі дараланып тұратын би-шешендер образынсыз негізгі мақсатына жету мүмкін емес еді. Ғ.Мүсірепов “Ұлпан” шығармасы арқылы Есенейдей атақты би-шешен, даланың шынжыр балақ, шұбар төсінің бейнесін жасай отырып, Ұлпан сияқты ел анасының кескін-келбетін айшықтай көрсетті, Ұлпан бейнесі арқылы халықтың ұлттық болмыс-бітімі Есенейге ықпал етті. С.Жүнісов “Ақан сері” тарихи роман-дилогиясы арқылы Ақандай ұлы өнер иесінің қоғаммен қарым-қатынасын, шынайы қазақы қоғамның отарлау саясатымен бетпе-бет келгенін бейнелей келе, Ақан төңірегіне сөз қадірін түсінер өнерпаздарды ғана жинап қоймай, ұлы әншінің өз басына, Қылышбай, Мәмбетәлілердің болмысына шешендік сипат-қасиеттерді дарытты. С.Сматаевтың “Елім-ай” романынан, бәрінен бұрын, тумысынан ұлттық қанға сіңген шешендік сөз саптау ерекшеліктерін автордың жазу мәнері мен машығынан байқаймыз, Ә.Кекілбаевтың “Үркер”, “Елең-алаң” романдарындағы барша ғұмыры қарама-қайшылыққа, кереғарлыққа толы, аса күрделі тұлға Әбілқайыр ханды асқан ғұлама, философ Мәті сияқты би-шешеннен бөліп алып қарау мүмкін емес.

Ғ.Мүсірепов, І.Есенберлин, Ә.Кекілбаев, С.Сматаев, С.Жүнісов, Қ.Жұмаділов романдарын сөз еткенде, профессор Ш.Елеукеновтың: “Көркем шығарма тудыру үшін талант қандай қажет болса, дүниетаным да сондай қажет”, - дей келіп, -“өз жұртына айтары бар таланттың жаны тыныштық көрмейді. Ол қоғамдық өмірдің қалың ортасында жүреді, оған бағыт, көрік берушілердің бірі болады... Ол өмірдің өзіне қойған сұрағына жауап қайыра білумен бірге, өзіне де сұрақ қоя біледі” [30, 46], - деген пікірінің жаны бар. Біз қарастырып отырған прозашылар адам бойындағы алуан сипаттарға үңіле білді, соның нәтижесінде қоғамның бет-бейнесіне, қыр-сырына үңілуге күш салды.

Қоғам мен қаһарманның өзара қарым-қатынасын бейнелегенде жазушы “...тарихи адамдардың қатынасуымен болған тарихи оқиғаны суреттеп қана қоймайды, тарихи адамдарды мұндай тарихи оқиғаны жасауға итермелеген себептерді, мотивтерді де көрсетеді. Тарихта болған жекелеген оқиға халық өміріндегі маңызды күрделі басқа құбылыстармен тығыз байланыста, сабақтастықта бейнелейді. Халықтың өткен өмірінде айтарлықтай үлкен маңыз-мәні жоқ шағын оқиға ірі құбылыстармен байланыста, сабақтастықта бейнеленіп қана қоймайды, сол байланыс пен сабақтастықтың нәтижесінде өмір құбылыстарына тән ең басты, мәнді белгілерді айқындап, толықтырып, ажарын аша түсуге қызмет етеді” [15, 49], - деген пікірге сүйенсек, тарихи прозадағы, жалпы әдебиеттану ғылымында кейіпкер келбетінің кескінделуіне аса қажетті нәрсе – тартыс деген қағиданы есте ұстасақ, қаһармандар мен қоғамның арасындағы қарым-

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz