Біз вконтактедеміз

Яндекс - іздеу

Кіру формасы

Шығыс әдебиетінің дәстүрі негізіндегі дастандары  (“Айна-тарақ”, “Әмина қыз”, “Мақпал-Сегіз”)

      Базар жырау өмір сүрген ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ арасында Шығыстың классик әдебиетінің өкілдерінің шығармалары мен «Мың бір түн», «Тотынама», “Бахтиярнаме”, «ШаҺнаме», «Кәлила мен Димна» секілді аңыздық-дидактикалық  үлгідегі халықтық дастан хикаяларының мотивтері молынан еніп, олардың бірқатар оқиғалары мен басты кейіпкерлері халық поэзиясының төрінен мықтап орын алғаны белгілі.

         Базардың бірқатар дастандарының сюжеттік фабуласы «Мың бір түннен» алынғаны аңғарылады. Әдетте, нәзиралық әдебиеттің нұсқаларын көбіне-көп жазба ақындар тудырғаны мәлім. Сауатты ақын-шайырлар араб, парсы елдерінің мұраларымен бірге Орта Азия, Ресей қалаларының баспаханаларында басылған прозалық қисса-ертегі, аңыз-хикаяларды парсы-араб, шағатай тілдерінен өлеңмен аударып, халық арасына таратқан. Олар мұндай шығармаларын ірі байлардың тапсырысымен жазып, кейде жыршы-жырауларға да тиісті бағасына сатып отырды. Қарқаралы-Шыңғыстау өңіріндегі Шорман, Құнанбай әулеттері, Жетісудағы Маман балалары, Сырдағы Өткелбай мырза, Жайық өңіріндегі Шәңгерей сұлтандардың жазба ақындарға елеулі көмек жасап, рухани дем беріп отырғаны тарихтан белгілі. Дегенмен, бұл үрдістен суырып салма дәстүрдің айтулы саңлақтары да сырт қалған жоқ. Кезінде Майлықожа, Жамбыл, Құлмамбет, Нұрпейіс, т.б. халық ақындарының өзі де шығыстық сюжеттерді жарыса жырлап, халық құрметіне бөленген. Бұлар жазба шайырлар тәрізді тақырыпты кітаптан оқымаған, көбіне белгілі ертекшілер мен би-болыстардың сауатты көмекшілерінің әңгімелеп беруі арқылы құлақтанып, көкейіне қонған қызықты оқиғалардың сюжеттерін табанда жырға айналдырып айтатын болған. Домбыра сазына қосылып, белгілі бір мақаммен айтылатын жанды хикая тыңдаушыны тез баурап, көптің көңілін көтеріп, кісінің танымдық көкжиегін кеңейткен. Сондай-ақ, тәлім-тәрбие, дидактика сарыны да қиссалардың мазмұнын байытып, маңызын арттыра түсті.

         ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиеті тарихында айрықша құбылыс болған «қисса» түріндегі шығармалардың төңірегінде көптеген ғалымдар өз пікірлерін айтты. Солардың арасында Х.Досмұхамедов, М.Әуезов, С.Мұқанов, Б.Кенжебаев, Ә.Қоңыратбаев, Х.Сүйіншәлиев, Н.Келімбетов, Б.Шалабаев, А.Қыраубаева, Б.Әзібаева, Ө.Күмісбаев сынды әдебиетшілердің еңбектерінде қисса-хикаялар мен оны таратушы «кітаби ақындар» жөнінде тұщымды ой-тұжырымдар жетерлік. Кезінде кітаби ақындар да, олардың шығармалары да дінмен байланыстырылып, кейінгі жылдарға дейін зерттеу нысанасына ілінбей келді. Шынында арнайы мамандардың жоқтығы да, бірыңғай ағын теориясының «ұрдажық» сыны да бұл бағыттағы ақындардың мұрасын тексеріп, түгендеуге мүмкіндік берген жоқ.

         Қалай дегенмен, ХІХ ғасырда көптеген қазақ ақын-шайырларының «Мың бір түн», «Тотынама» сюжеттерін жаңғырта жырлап, мәдениет пен өнерімізге өлшеусіз зор олжа салғаны талассыз. Мысалы, Базар жырауға шәкірт саналатын Тұрмағамбеттің 60-қа жуық, Таубайдың Жүсібінің 30-дай, Қуаныш Баймағамбетұлының 40-қа жақын хикая-дастандар шығарып, елге таратқаны белгілі. Сыр бойының таңдаулы ақын-шайырлары Кете Жүсіп, Қаңлы Жүсіп, Қарасақал Ерімбет, Нақыпқожа, Шораяқтың Омары сынды саңлақтардың соңындағы мол мұраның елеулі бөлігін нәзиралық шығармалар құрайтынын ескерсек, хикаялық дастандарды тудырған таланттардың шығыс дәстүріндегі туындыларын зерттеу, зерделеу бағытында біраз тер төгу қажеттігі сезілді. Осы орайда шығыс сюжеттерін жырлаған ақын-шайырлар шығармашылығын әр кезде қарастырып ғылыми еңбектер жазған Ш.Сәтбаеваның, Ө.Күмісбаевтың, А.Қыраубаеваның зерттеулерінде Сыр өңірі шайырларының шығыстық сарындағы қисса-дастандарына жоғары баға берілгенін айтпай кетуге болмайды.

         Осындай себептерге байланысты Базар жыраудың шығыстық үлгідегі шығармалары да зерттеушілер назарынан тыс қалып келді. Сірә, жыраудың бұл тақырыптағы мұрасының көлемі қомақты болғанға ұқсайды. Әйтсе де біздің қолымызға тигені, яғни бүгінгі күнге дейін ел аузында келген солардың бірнешеуі ғана.

 

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

 

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz

Яндекс.Метрика