Ақындық поэзиядағы дәстүрлі үрдістер

Айтыс өнері қазақ халқымен бірге туып және қай қабырғасы болсын қатар қалыптасып келе жатқан, өзінің төл жөргегіне шарана сәтінен шашаусыз оралып, адам жанын салмақты, салиқалы, өнегесімен баурар ең қымбат, құнды әрі өте көне өнер болып саналады. Мәселен, арабтар оны «мұғаллә кәт» деп атаса, ирандықтар «мүшәйра» деген. Ал соңғы атау біздің тілдік қолданысымызда біраз уақытқа дейін сақталып келген. Айтысты зерттеуші ғалым М.Жолдасбеков:  «Шынын айту керек, Кеңес дәуірінде ол мүлде тоқтап қалған жоқ. Жамбыл бабамыздың қатысуымен 1943 жылы ең соңғы рет айтыс өткен. Одан кейін мен 1961 жылы Кенен атам қатысқан айтысқа куә болғаным бар. Ғылым академиясының ауласына киіз үй тігіліп, жан-жақтан кіл игі жайсаңдар жиылған өте бір естен шықпас ғажайып сәтті тамашалағанда, университетті жаңа ғана бітірген жас кезім еді. Сондағы көрініс маған айтыс өнерінің бізге үзілмей жеткен қасиетті сарқытындай әсер еткен-ді. Міне, осы-ақ екен, артынша оған өте салқын қабақ танытылып, бірте-бірте баяулап, ақыры үні біржола өшіп тынғандай болған. Себебі, ол Кеңес идеологиясына қажетсіз еді. Үстем саясат еліміздегі мешіттер мен молда-имамдарды ескіліктің қалдығы ретінде қалай түртпектесе, халықтың қанымен бірге бүлкілдеген рухани тамырын да дәл сол теріс пиғылда мүлде түбірімен шауып тастауға әрекет жасап бақты» [4,1-саны, 12-б].

         Құдайға шүкір, тәуелсіздікке қолы жеткен ел-жұрттың баяғы сол кеңес заманы құрдымға шөктірген небір інжу-маржаны қайта орала бастады. Тәуелсіз елдің айтыс алаңына бөлек толқын қоныс тепті. Олардың басында Әселхан, Әсия, Қонысбай сияқты жүйріктер жүрді.

         Қазақтың ақындық поэзиясы аталған кезеңдегі ғылыми-техникалық жаңалықтардың қалың ортасында жүріп-ақ өзіндік классикалық болмысын жоғалтпады. Азия, Еуропа халықтарында қазақтың осы суырып айтыс өнеріне үндес шығармашылық үлгілері болғанмен, тап осындай импровизацияға негізделген поэтикалық-психологиялық үлгі сақталмаған. Демек, өркениеттің ең дамыған дәуірлеріне аяқ басқан ғасырларда да импровизация өнерін жаңғырта дамытқан қазақтың ақындық поэзиясының өміршеңдігі ақиқат. Зерттеуші М.Дүйсенов «Айтыс өнерінің өрісі» атты еңбегінде импровизацияға негізделген ақындар айтыстары тектес өнер түрінің кейбір нышандары исландтық скальдтарда (ақындарда) («өлеңді күні бұрын ауызша шығарып, онысын жаттап, екеуара өлеңмен қақтығысатын») ғана бар екенін, Еуропаның басқа халықтарында жоқ екенін айтады. Зерттеуші одан әрі «... түрік тілдес халықтардың ішінде қазақ, қырғыз, қарақалпақтардағы бар осы өнер, мысалы, алтайлықтарда жоқ» [23, 175] деп, бұл өнерді иеленуде халықтардың көшпелі не отырықшы, немесе жаппай сауатты, яки сауатсыз болуы сынды өлшемдерді негізге алуға болмайтынын дәлелдейді. Зерттеуші ХІХ-ХХғ. поэзиядағы ақындар айтыстарының жырлауында шығармашылық тұлғалардың ауызша және жазбаша үрдістерді қатар ұстанған әмбебап болмысын атап көрсетеді. Бұл арада ХХ ғасырдың екінші жартысында Ұлттық Ғылым академиясындағы М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Жамбылтану бөлімінің меңгерушісі, алғаш республикалық ақындар айтыстарын ұйымдастырушылардың бірі, қазылар алқасының төрағасы болған Мырзабек Дүйсеновтің пікірлеріне әдейі көбірек тоқталып отырмыз. Ғалым сөз арқауындағы    кезеңде суырып салма және жазбаша үрдісті қатар ұстанған, халыққа танымал болған ақындар шоғырын нақтылап атайды: «Жамбыл мерекесіне арналып өткізілген айтыста да біраз ақындар суырып салып айтуға, кәдімгі дәстүрлі айтысқа бейімділігін анық танытты. Оған, мысалы, Өмірбек Қабылов, Қазыбай Бижанов, Көкен Шәкеев, Манап Көкенов, Қалдыбек Әліқұлов, Қалихан Алтынбаев, Асылхан Қосбасаров, Құлжабай Төлеуов, Асылқұл Бүрбаев, Сара Тоқтарбаева, Әбікен Сарыбаев, Шолпан Қыдырниязова, Тынышбай Рахымов, Бақытжамал Оспанова сияқты әр алуан жастағы ақындарды атасақ та жеткілікті. Ал, осылардың қай-қайсысы болса да хат таниды. Демек, суырып салып айтушылыққа, ақындық  өнер жарысына түсуге хат танушылық, сауаттылық бөгесін бола алмайды» [23, 176]. Демек, өркениет дамуының барлық кезеңдерінде де қазақтың ақындық поэзиясындағы айтыс жанры дәстүрлі сипатын сақтай отырып, жаңашылдықпен жалғасады.

         Ақындық поэзиядағы дәстүрлі үрдістердің бірі – ұлттық-этнографиялық ерекшеліктердің сақталуы. Ең бастысы сөз арқауындағы суырып салма (импровизация)  десек, оны толықтыра түсетіні – ұлттық көңіл-күй психологиясының жырлануы.

         Ақындар айтыстарындағы ұлттық көңіл-күй психологиясын құрайтын мәселелер шоғыры тұтаса жырлануымен танылады. Мысалы, ақындардың  екеуара бетпе-бет оңаша емес, халықтың мол жиналған жерлерінде (той, шілдехана, ас және т.б.) айтысатыны, халықтың мол жиналған жерінде жан-жақтарынан қадалған жүздеген адамдардың көздерінен, қиқулаған, айқайлаған үндерінен шабыт қуатына психологиялық демеу табатын көңіл-күйі – қазақ ақынының дербес ұлттық мінезіне тән ерекшелік. Көмбеге жақындаған сәтте жан-жақтан айқай-сүрен қиқулаған дауыстарды естіп, онан сайын екілене, екпіндете шабатын, кейде мұрттай ұшып жығылғанын да аңдамай қалатын тұлпар шабысты бәйге аты мен айтыс ақынының жағдайы үндес. Сонымен бірге, айтыстардың басталуында ақындардың жиналған тыңдаушы қауыммен, осы мекенмен амандасу, дидарласу арнауларын жолдауы да біздің этнопедагогикалық-этнопсихологиялық мініз-құлқымыздың көрсеткіші.

         Ақындардың жыр жолдарының поэтикалық бейнелік өрілімдерінде көшпелі тұрмыстағы ғасырлар бойы қалыптасқан материалдық және рухани мәдениетте қолданылатын ұғымдар, құбылыстар, заттар атаулары мол қолданылады. Даламыздың кеңдігі, тауларымыздың биіктігі, табиғаттағы қырандар, сұңқарлар, тұлпарлар, мөлдір тұнық көлдер, арынды ағынды өзендер, мүлгіген жасыл ормандар, шалғынды алқаптар, маужыраған айлы түндер, жарқын жаздағы жайлаулар және т.б. қазақтың ата-бабалардан бізге дейін сақталған ұлттық діл өрнектері поэтикалық бейнелеулер арқылы өріледі. Ақындар ХІХ ғ. мен ХХ ғ. бірінші жартысындағы ақындық поэзия тұлғалары (Мұрат, Сүйінбай, Шөже, Орынбай, Шортанбай, Құлмамбет, Жамбыл, Шашубай, Нартай және т.б.) қалыптастырған классикалық үрдіс

Курстық жұмыс және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыс, дипломдық жұмыс сайты – diplomnik.kz