Айтыстың даму тарихы

Әдебиетіміздегі айтыстың қалыптасу, даму кезеңдері қарастырылумен бірге мүмкіндігінше оның басқа жанрлармен ара қатынасын белгілеу мақсаты да көзделеді. Айтыстың өсу, кемелдену жолдарын әңгімелегенде, оның өмір талабына сәйкес әр кез қат-қабат асу, бел-белестерден өтіп толыса шоқтанып отырғанын аңғарамыз. Арғы түбі сонау көне дәуірдегі «Жар-жар», «Бәдік», «Наурыз» тәрізді тұрмыс-салт жырларынан басталатын бұл жанр өз дамуында қайымдасудың сан салалы асу-кезеңдерін өткеріп, кейінірек кең көшелі ақындар айтысына келіп ұласқан.

Рас, айтыстың алғашқы негіздері – «Жар-жар», «Бәдік», «Наурыз» жырлары халықтың ғасырлар бойғы күн көріс кәсібі мен рухани өмірінің көрінісі ретінде туып қалыптасты. Ең әуелі бұлар да салт жырларының өзге түрлері секілді көптік сипат алып дамыды да, бірте-бірте сапалық өзгеріспен жекелік түрге қарай ойысты, ірілі-кішілі бас қосулардағы жүлделі сөз бәсекесіне, өнер сайысына айналды. Осыған орай М.Әуезовтің: «Бертін келе бұл түрдің де (сөз әдет-салт айтыстары туралы) қоғам тіршілігінің дамуына байланысты мазмұн жағынан дамып өзгеруі болған. Ондай үлгілерінде топтан бөлініп жеке жігіт жаңаша өзі шығарған сөздерін айтады. Қыз да тобынан өзгеленіп шығып, жалғыз айтып жауаптасады... Бұл жәйт ескі айтыс түрінің жеке ақындарды топтық    түрден    бөліп шығара  бастағанын көрсетеді»—деген тұжырымды   пікірінің әрі дәл, әрі өміршеңдігі айқындала түспек.

Айтыстың тарихи мән-маңызы оның қашан да халық өмірімен байланыстылығы, шындықты қаншалықты көркем бейнелеуі арқылы өлшеніп бағаланып отырса керек. Осы тұрғыдан алғанда бізге жеткен айтыс үлгілерінің бәрі дерлік ел кәдесіне асып тарих көшімен ілесе дамып келген, сондықтан өз кезеңіндегі қоғамдық-әлеуметтік өмірдің куәсі, көркем шежіресі болғандықтан, бұл шығармалар ғасырлар бойы халықпен бірге жасай бермек.   

 Алайда мұның өзі де үрдіс болып бірден қалыптаса қоймаған, бұл ұзақ жылдар бойы біртіндеп жетілген күрделі процесс. Сатылап дамудың осындай кемелді кезеңдері қайымдасу айтыстарынан  мол байқалады. Өйткені қайым айтыстарының  қалыптасуының өзі әлгі айтылған сол топтық түрден бөлініп шығу мерзімімен терең ұштасып жатыр. Сондай-ақ қайым айтыстарындағы алғашқы екі жолдың екі жаққа   бірдей дәстүрлі   түрде қайталанып отыруы мен    («Сексеуіл құмға бітер басы алмалы, зинақор бір құдайды еске   алмады»,    «Алып келген базардан қара насар, жар-жар-ау, қара мақпал сәукеле шашың басар, жар-жар-ау», т.б.) кейде өзгертілмей, не сәл ғана өзгеріспен жұрттың бәріне ортақ айтылатын  сөз текстері сол хормен орындалу ритуалының бір көрінісі сияқты. Сөйтіп әдебиетіміздегі қайымдасу айтыстары ақындық өнерде суырып салма дәстүрінің қанат жайып шыңдалуына қажетті жағдай жасаумен қатар, бертінірек кең тынысты ақындар айтысының жеке жанр  болып қалыптасуына да жол  салғанын көреміз.

Әдебиетімізде көп уақыттар бойы эпос

Курстық жұмыс және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыс, дипломдық жұмыс сайты – diplomnik.kz