Қазіргі айтыстардың  тақырыптық сипаты

Айтыс – импровизация дәстүріндегі жекпе-жек өнер сайысы, сөз бәсекесі. Мұның ең алғашқы түрі – елдің байырғы тұрмыс-салтына байланысты айтылып келген  «Жар-жар», «Бәдік» айтысы сияқты жеңіл-желпі қайымды қағысулар, әзілді шекісулерге талапкер жұрттың бәрі де өз халдерінше қатысып отырған. Ертеден жалғасып келе жатқан бұл дәстүрлі сайысқа қатысу үшін кәрі-жас, үлкен-кіші, әйел-еркек деп әсте шек қойылмаған. Айтыс үстінде жеңу мақсатын көздей айтылған нендей ащы, ауыр сөздер де айып-кінә саналмайды, мұнда «әзілің жарасса, атаңмен ойна», «күш атасын танымас», «сөз тапқанға қолқа жоқ» тәрізді нақыл сөздер айтыс негізін құрайды.

Ақындар айтысы жұрт бас қосқан жиын-тойда екі ақынның кездейсоқ кездесуімен де, бір елде аты шыққан ақынды екінші біреуінің арнайы іздеп келіп қағысуымен де, тіпті өрен жүйрік әйгілі екі ақынды дүйім жұрттың әдейі табыстыруы арқылы да өтуі мүмкін. Алайда мұның қайсысының болса да сол айтыстың мазмұн-көлемі мен көркемдік дәрежесіне тигізер әсері аз. Бұл – сөз сайысына түсуші екі ақынның суырып салма өнеріндегі табиғи дарын-қабілетіне, өмірлік білім-тәжірибесі мен шыңдалған шеберлігіне тікелей байланысты.

Айтыста  ақындарға  тақырып  таңдау еркіндігі берілгенмен, онда бет алды, мақсатсыз айтылған пікір таласының орын алуы мүмкін емес. Әрбір жеке сөз, саралы ой үнемі жүйелі бір мәселенің төңірегінен табылып, әріде жатқан түпкі нысанаға қызмет атқарып тұруға тиісті.

Айтыстағы авторлық баяндауларды әңгімелегенде, ақындар айтысының көбіне тән ортақ сипаттарын ашатын «Бақтыбай мен Мәйке қыздың айтысына» тоқтала кеткен жөн сияқты. Бұл айтыстың әзірге қолда бар екі нұсқасының біреуі Бақтыбай ақынның:

Кітапта қисса болар жазған өлең,

Шерменде  күнәкәр жоқ дегенменен.

Баяғы Бақтыбайдың айтысқаны

Жатқанда бидай орып Мәйкеменен, -  

деп келетін сөз басымен басталса, екінші нұсқасы Мәйке қыздың мына бір кіріспесімен ашылады:

Қол жорға қалам алса жөнеледі,

Адамға  әр түрлі  өнер керек еді.

Қой жорға үй арасы біз бір жүрген,

Азғана  хал  келгенше  жебелелі.

Жетпекке көңіліндегі мақсатына,

Айтысқан Мәйке қыздың өлеңі еді.

Аталған айтыс нұсқаларын өзара салыстыра келгенде, бұл екеуінің мазмұндық жағынан көптеген ішкі ұқсастықтары бола тұрса да, ең алдымен, бұлардың авторлық баяндаулары мен көлемінің әр түрлі екені байқалады. Ал Мәйке қыздың атынан баяндалатын соңғы вариантта Бақтыбай ақынның көлемді кіріспе-толғауы да жүр, соған қарағанда бұл екі нұсқаның кейінірек біріктірілген қосынды варианты секілді. Сондықтан бұл жәйт ақынның (бірі Бақтыбайдың, екіншісі Мәйке  қыздың айтуымен) атынан таралған бір айтыстың ел арасында көп уақыт бойы жеке-жеке айтылып келіп бір сағадан қайта түйісу жолдарын да әдемі аңғартқандай.

Айтысты белгілі бір ұйқас-ырғақпен бастап, шартты түрде сонымен аяқтау – үлкен шеберлікті талап етері сөзсіз, алайда айтысушы ақындар оның күрделілігіне қарамастан, сол шарттылықты бастан-аяқ толық сақтап отырған. Бұған дәлел үшін Кете Жүсіптің Қаңлы Жүсіпке жазған хатының басы мен аяғын ғана алып қарайық:

Айтысушы ақындардың шама-шарқы деңгейлес келіп өзара тең түскен жағдайда айтыс тағдыры қыз қойған шартты сұрақпен аяқталуы да мүмкін.

Айтыстың даму барысын тыңдаушы көлденең жұрт та зер сала бақылап отырады, сөз жүйесін салмақтап, шешуші кезеңде әділ бағасын айтушылар да осылар. Ақынның қолма-қол суырып салып айтқан уытты да ұтымды ой-пікірін қостап мақұлдаушы жұрттың көңіл-күйінің өзі сол айтыстың шешіміне елеулі әсер етуі де мүмкін. Мәселен, Орынбаймен айтысып отырып Арыстанбай қарсыласын тосу үшін:

Менің  атам  Тобылбай  жұрттың  биі

Сендей  мен  сұранбаймын  өлеңменен,-

депті, сонда Орынбай:

Білмесең қырық парыз үйретейін,

Көрмесең түзу жолды көрсетейін.

Би баласы, би бол деп айтып едім,

Қобыз алып бақсы бол, мен не етейін!,-

дегенде, тыңдаушы жұрт ду күліп жіберсе керек.

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz