Материалы

Г.Н. Потанин және қазақ зиялылары саяси және рухани көзқарастарды тарихи талдау курстық жұмыс

МАЗМҰНЫ

      Тақырыптың өзектілігі. Қазақ зиялыларының саяси қызметінде ерекше орны бар Алаш Орда тарихына да аттай 90 жыл толды. Ел тәуелсіздігін аңсаған Алаш арыстары қазақ халқының алдындағы өзінің азаматтық міндетін орындады. Олардың ұлттық идеясы әлі күнге дейін маңызын жойған жоқ.

   «Қазақстан Республикасындағы тарихи сананың қалыптасуы тұжырымдамасында» Қазақстан тарихы ғылымы алдында тарихи iлiм-бiлiмнiң үзiктiлiгi мен бiржақтылығынан мүмкiндiгiнше арыла отырып, өткен тарихымыздың шынайы бейнесiн жасау қажеттiгi айтылған еді [1]. Міне осы міндеттерді шешу үрдісінде бітім бейнесі замана талабына сай келетін жаңа зерттеулердің қатары көбейуде.

   Қазақстан тарихының, сондай өзіне ерекше назар аудартатын іргелі тақырыптарының бірі орыс ғылыми интеллигенциясының отарлық кезеңдегі Қазақстандағы қызметі болып табылады.

   Орыс пен қазақ халқының өзара байланысының тарихи тамырлары тереңде жатыр. Бірақта, соның ішіндегі оқиғалардың шиеленісуімен бізді ең бір қызықтыратын кезең ХХ ғасырдың басы болып табылады. Оның себебі: Қазақстандағы қоғамдық-саяси және мәдени дамуға аянбай ат салысқан, оған жетекшілік еткен белгілі қоғам қайраткерлерінің қызметі мен өмірінің сан-қырын ашатын деректердің молдығы. Сонымен қатар, аталған тарихи кезеңнің тағы бір сипатты белгісі қазақ және орыс интеллегенциясының өзіндік бір әріптестігі, ғылыми байланыстары қазіргі заман тұрғысынан әділетті түрде бағасын беру арқылы айқындалмақ.

   Біздің зерттеуіміздің нәтижесі бойынша өзара белсенді байланыс пен әсер етудің қайнаған кезеңі ХІХ ғ. екінші жартысы болса керек, өйткені әлемдік мәдениеттің бар жетістігін зерттеу мен қабылдау керектігін дәріптеген қазақ ағартушыларының қызметі мен саяси белсенділігі дәл осы кезде аса белсенді болған еді.

   Міне, осы жағынан алғанда, орыс мәдениеті зор рухани қуаттың көзі болды. Екінші жағынан, қазақ халқының аса үздік өкілдерінің де Ресей әкімшілік шенеуніктерінің қатарына белсене ене бастағандығы да осы кезеңде еді. Әрине бұның барлығы аса қатал отарлау саясаты жағдайында жүріп жатқан болатын. Еңбір қызықтысы жүргізілген шаралардың нәтижесі патша өкіметінің мақсатынан ауытқып та кетіп жатты. Патша өкіметінің күштеп шоқындыру, орыстандыру, ұлы орыстық шовинизімі жөнінде де айтуға болады. Бұның бәрі әрине  көптеген ғылыми зерттеу еңбектерінде айтылды. Ал, мәселенің екінші бір жағы ағарту ісінің, ғылыми зерттеу жұмыстарының, шаруашылықтағы оңды өзгерістердің орын алғандығын жоққа шығаруға болмайды. Орыс ұлттық интеллегенциясымен қоян-қолтық араласа жүріп, қазақтың ұлттық саяси элитасы тәуелсіздік идеясын алға тартып, қазіргі егеменді Қазақстанның болашағын жасаған еді. Отарлық мүддеден туындаған ғылыми әскери экспидициялар да өз мақсаттарынан асып түсіп, қазақ халқының тарихына, этногенезіне, экономикасына баса көңіл аударып, аса құнды мәліметтер  жинағаны да ақиқат. Сондықтан, осындай аумалы-төкпелі заманда азаматтық ар-ожданын сақтап, нағыз интеллигент екендігін көрсете білген, өзіндік ұстанымы бар орыс оқымыстыларының бірі, қазақтың ұлы тұлғаларының бірі Ш.Ш. Уәлихановтың жан-досы – Г.Н. Потаниннің де ғылыми мұрасының Қазақстан тарихында өзіндік орны бар десек жаңылыспаймыз. Бұл ұлы тұлғалардың бүкіл өмірі жыр боларлық мәңгілік достықпен өтті. Осы керемет ақыл – ой иелерінің Ресей империясының заңдық ережелеріне  сәйкес қарсылас дұшпан болуы керектігіне қарамастан, араларынан қыл өтпес дос болғандығы таңқаларлық.

   1905 жылы жазда революциялық өрлеу барысында патша өкіметіні еңбекші халықтың наразылығынан, шет аймақтардағы халық қозғалысынан қорықты. Егер бұл қозғалыс орталықтағы революциялық ағынмен қосылып кетсе, үлкен қауіп төндіретіні даусыз еді. Сондықтан 1905 жылы 6-шы тамызда Мемлекеттік Дума жөніндегі патша манифесі басқа “бұратаналармен” бірге қазақ еліне де депутат сайлау құқын берді. Қазақ зиялылары осы істің бас-қасында жүріп ірі мәселелерді көтеріп, саяси сауатын аша бастады. Бұл кездегі қазақ қоғамында белгілі бір қоғамдық ұстанымда үгіт-насихат жұмысын жүргізе алатын саяси ұйымдар жоқ еді. Міне, осындай жағдайда думаға даярлық мерзімінің тар қыспағына іліккен ұлт зиялылары тұңғыш рет саяси партия құру әрекетін қолға алды.

   Қазақ қоғамындағы саяси-идеялық күрестің шиеленісуіне түрткі болған және ұлт зиялыларының көзқарас эволюциясында маңызды белес болған тарихи оқиға – 1917 жылғы Қазан төңкерісі: Ақпан революциясынан кейін ұйымдық жағынан Алаш партиясының төңірегінен біріккен ұлт зиялыларының арасынан Қазан төңкерісінен кейін қазақ халқы үшін социализм идеяларын құп көріп, бүлікшіл-большевиктік жолға ауыса бастаған зиялылар тарапынан (С.Сейфуллин, К.Төгісов, М.Әйтпенов, Ш.Әлжанов т.б.) саяси күш қалыптаса бастады. Алаш партиясы мен оны қолдаған ұйымдарға “Бірлік”, “Жанар”, “Талап”, “Жас азамат” , “Үш жүз” партиясы, Ақмоладағы С.Сейфуллин басқарған “Жас қазақ” ұйымы, Омбыдағы Демократияшыл Жастар Одағы алаштық идеологияға қарсы күресе отырып, қазақ халқын бостандыққа жеткізудің большевиктік жолын таңдаған болатын. Төңкерісшіл ұйымдардың қазақ халқына саяси ықпалы күшті болмаса да, оларға дем беруші орыс большевиктерінің көмегі арқасында елеулі саяси күшке айналды. Ақпан революциясынан кейін ұлт зиялылары арасында неге жік туды? Қазақ зиялыларының бір тобы неге большевиктік жолға ауысты? Оның басты себебі Уақытша үкімет Қазақстан үшін де, Ресей үшін де маңызды мәселені (жер мәселесі, автономия т.б.) бірден шеше алмады, оны Құрылтай жиналысының құзырына ысыра берді. Уақытша үкіметтің осындай шарасыздығы халықтың көңілін қайтарды. Сонымен қым - қиғаш оқиғалар арнасында қазақ зиялыларының қалыптасуы мен шыңдалуы жүріп жатты

   Қазақ зиялы қауымы өзі теңдес халықтардың алдыңғы қатарлы зиялыларымен араласып, шығармашылық байланыста, қоғамдық-саяси істе бірегей-бірлікте болған. Әсіресе орыстың алдыңғы қатарлы зиялыларымен қоян-қолтық араласқан. Соның бірі Г.Н. Потанин болды.

     Г.Н. Потаниннің еңбектерімен таныса отырып, Азияны зерттеуші басқа да саяхатшылармен, қызметтес болған замандастарын кездестіреміз.      ХІХ ғ. екінші жартысында географиялық ашылымдар тарихында, ішкі Азияны зерттеуде орыстың үш саяхатшысы - Г.Н. Потанин, Н.М. Пржевальский мен М.В. Певцов ерекше орын алады.  Осы үш саяхатшының алдында Азия құрлығына көптеген еуропалықтар да VІІ ғ. бастап ақ саяхат жасаған болатын. Алайда енді осы үлкен құрлық туралы ғылыми зерттеулер бұған дейінгі 50 жылмен салыстырғанда әлдеқайда көп жетістіктерге жетті. Осы үш саяхатшы ішкі Азиядағы жаңаша ғылыми зерттеулердің алғашқы көшбасшылары болып табылады. Оларға дейін біз Монғолия, Жоңғар, Шығыс Түркістан және Тибет туралы өте аз білетінбіз, ал білген нәрселеріміз аңызға, мифке негізделген болатын. Мысалы: Шығыс Тянь-Шаньдағы вулкандар туралы, Жоңғардағы Уйбэ үңгірі, Тұрфан тауы туралы түсініктеріміз бұлыңғыр еді. Батыс еуропалықтардың Азия туралы жазғандарында қателіктер көп.   Ішкі Азия туралы нақты шынайы ғылыми деректер Г.Н. Потанин, Н.М. Пржевальский мен М.В. Певцовтан бастау алады. Олардың үшеуі де Жоңғар, Монғолия, Қытай мен Тибетте болған. Егерде, біз олардың жүріп өткен маршруттарын бір картаға қойып салыстырып көрсек, онда біз ішкі Азияның әр территориясынан, әр жерлерге шашырап тармақталып кеткен іздерін көре аламыз. Демек, олар көптеген бұрын көпшілікке беймәлім жерлерге саяхат жасаған. Олардың деректері бір-бірін толықтырып отырды.

       Солтүстік Монғолия мен Ордосты, Шығыс Тибетті зерттеуде Г.Н. Потаниннің үлесі көп болды. Г.Н. Потанин де, Н.М. Пржевальский де Жоңғария туралы көп мәлімет жинады. Н.М. Пржевальский Ордос, М.В. Певцов солтүстік Тибет жөнінде көп мағлұматтар береді. Н.М. Пржевальский мен М.В. Певцовқа қарағанда этнография жағынан Г.Н. Потаниннің сіңірген еңбегі көп болды. Олар ішкі Азияның табиғаты мен тұрғындары жайлы құнды деректер жинады, география мен этнографиядан ғана емес, сонымен қатар геология мен зоологиядан, ботаникадан,  археология саласынан да мәліметтері көп еді.

     Олардың еңбектері әр түрлі болып жіктеледі. Мысалы, Н.М. Пржевальскийден біз табиғаттың керемет көріністерін сезе аламыз, ол аңшылыққа көп тоқталатын, ал Г.Н. Потаниннен, М.В. Певцовтан аумақтың нақты сипатын қысқа да нұсқа  жеткізгенімен құндылығы артып тұратынын көре аламыз. Н.М. Пржевальский мен М.В. Певцов офицерлер еді, саяхат кезінде қастарына азды-көпті әскери нөкерлерін ертіп алып жүретін. Г.Н. Потанин саяхат  жасаған кезінде қасына әйелін алып жүретін. Ол қасына әскери адамды ертпей-ақ саяхат жасауға болады деп дәлелдеді. Ішкі Азияда Тибеттен басқа жерлерде қауіп төнбейтіндігін айтты. Г.Н. Потанин Ішкі Азиядағы әр түрлі халықтарға сый-құрметпен қарады, сондықтан олардың ауыз әдебиетіне ден қойды. Г.Н. Потанин үшін Орталық Азия тұнып тұрған мұражай сияқты еді. Онда материалдық және рухани дүние сол күйінде сақталған дейтін, халықтардың эпосы мен этнографиясы жөнінде бұл жерлерден көлемді де толық мағлұмат алуға болады деп санады. Г.Н. Потанин халықтардың салт-дәстүрімен жақынырақ таныса білді. Оның киіз үйі тігілген жерде адам үзілмейтін, олармен  ұзақ сөйлесіп, керекті мәліметтер алып отыратын.

Курстық жұмысты көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Курстық жұмыс бойынша қысқаша мәлімет

Пән: Тарих

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс

Осы жұмыстың бағасы:  1150 теңге

Курстық жұмыстар, Дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz