Материалы

Сәрсен Аманжолов және қазақ диалектологиясы курстық жұмыс

МАЗМҰНЫ

І тарау. С.Аманжолов – қазақ тіл білімін зерттеуші

1.1. Профессор Сәрсен Аманжолов және қазақ диалектологиясы

Қазақ тілінің диалектілік құрылысы – қазақ тіл біліміндегі маңызды, сонымен қатар әлі де болса аз зерттелген мәселелердің бірі. Қазақ тілінің дыбыстық, грамматикалық құрылыстары мен лексикасының жан-жақты зерттеле бастауы кеңес дәуірінде болғанмен де, олардың зерттелу тарихы революциядан бұрын басталады. Олар жайында бірен-сарандаған зерттеулер революциядан бұрын-ақ болған. Қазақ тілінің диалектологиясы жайында мұны айта алмаймыз. Революциядан бұрынғы түркологтардың ешқайсысы да қазақ тіліндегі диалектілермен әдейілеп шұғылданған жоқ. Тек кейбіреулерінің еңбектерінен қазақ тілінің диалектілерге бөліну-бөлінбеуі туралы жалпы түйіндеу, ескертпелерді ғана кездестіреміз.

         Қазақ диалектологиясы - қазақ тіл білімінің тек Қазан революциясынан кейін ғана пайда болып, қалыптаса бастаған саласы. Қазақ тілі диалектологиясының зерттелу және қалыптасу тарихы проф. С.Аманжоловтың есімімен тығыз байланысты. Ол шын мәнінде қазақ тілі диалектологиясының негізін салушы және оны дамытушы болды. Өзінің жарты өмірін қазақ тілі тарихы мен диалектологиясын зерттеуге арнады. Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясы жайында 1948 жылы докторлық диссертация қорғады, бұл тақырыпқа бірнеше ғылыми еңбектерін арнады.

         Не себепті проф. С.Аманжолов қазақ диалектологиясының негізін салушы және оны дамытушы болды дейміз? Алғаш рет ол көтерген қазақ диалектологиясының түбірлі мәселелері қандай?

         Проф. С.Аманжоловтың қазақ диалектологиясына сіңірген еңбегін екі салаға бөлуге болады: бірінші, диалектологиялық материалдарды жинаудағы және оларды зерттеудегі ұйымдастырушылық еңбегі, екінші, қазақ диалектологиясының теориялық мәселелерін зерттеудегі еңбегі. [1., 165].

1. Проф. С.Аманжолов – қазақ тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді жинау мәселесін алғаш көтерген адам. Ол бұл мәселені бұдан 20 жылдан артық уақыт бұрын Ғылым академиясының сол кездегі тіл және әдебиет секторының алдына қойды. Әр түрлі қиыншылықтарға – қаражаттың жетіспейтіндігіне, маман кадрлардың аздығына – қарамастан Қазақстанның түкпір-түкпіріне диалектологиялық экспедициялар ұйымдастыра бастады. Диалектілік ерекшеліктерді жинау үшін бағдарламалар, сұраулықтар жасады, жиналған материалдардың реттелуін, сұрыпталуын басқарып отырды. Бұл іске ол өмірінің соңғы кезіне дейін үзбей ат салысып отырды. Соның нәтижесінде халық тіліндегі мол байлық, асыл сөздер жиналды. Ол мұнымен ғана тоқтап қалған жоқ. Оның тікелей араласуымен революциядан бұрынғы басылған нұсқалардан, халық ақындары мен жазушылардың шығармаларынан, 1932, 1935 және 1938 жылдардан бері шыға бастаған қазақ тіліндегі аудандық газеттерден орасан мол материал жинады. Бұл материалдар тілдегі диалектілерді зерттеуде ғана емес, халық тілінің байлығын ашуда, қазақ тілінің халық тілі және ұлт тілі болып қалыптасу процесін, бір-бірінен айырмасын, сондай-ақ тілдің жалпы даму бағытын білуде, әдеби тілдің қалыптасу жолын көрсетуде аса құнды материалдар болып табылады.

Проф. С. Аманжолов қазақ тілі диалектологиясы үшін маман кадрлар дайындау ісінде де көптеген жұмыстар атқарды.  Қазіргі кезде диалектология мәселесімен шұғылданып жүрген тіл мамандарының ішінде одан үйренбегені, оның күнделікті ақыл- кеңесін алып отырмағаны кемде- кем.

         2. Проф. С. Аманжолов жиналған нақтылы тілдік материалдарға сүйене отырып, қазақ диалектологиясының теориялық мәні бар өзекті мәселелерін көтерді, олардың шешілуіне көп күш салды.

а) Қазақ тілінде көп уақыт бойы талас тудырып келген мәселенің бірі - қазақ тілінде диалект бар ма, жоқ па деген мәселе. Бұл мәселенің шешілуінің теориялық та маңызы зор болды. Қазақ диалектологиясының жеке сала ретінде қалыптасуының өзі осы мәселеге байланысты еді. Қазақ тілінің кейбір мамандары тілдегі ерекшеліктерді көре, біле тұра, қазақ тілінің диалектілерге бөлінетіндігін жоққа шығарғысы келді. Қазақ тіліндегі диалектілер ХV ғасырда біртұтас халық тілі құрылған кезде, халық тіліне сіңіп, жоғалып кетті деген пікірде болды. Диалектілерді жоққа шығарушылар, біріншіден, революциядан бұрынғы кейбір түркологтардың (В.В.Радлов, П.М.Мелиоранский, А.М.Позднеев) пікірлеріне сүйенді, екіншіден, мал шаруашылығына байланысты қазақ халқының көшпелі өміріне сүйенді. Тек малмен кәсіп еткендіктен, халық бір орында тұрақтап отырмады, үнемі көшіп жүрді, өзі тілдегі диалектілік ерекшеліктерінің жойылуына әкеп соқты деп есептеді.

         Проф. С. Аманжолов бұл айтылғандардың қазақ тілінің диалектілерге бөлінетіндігін жоққа шығара алмайтындығын, тарихи шындыққа жанасымсыздығын нақтылы тіл фактілеріне сүйене отырып, ғылыми тұрғыда дәлелдеп берді. Ол, біріншіден, бұл мәселе жөнінде революциядан бұрынғы жоғарыда аталған түркологтарға сүйенудің дұрыс еместігін көрсетті, өйткені олардың ешқайсысы әдейілеп қазақ тіліндегі диалектілерді тексерген емес. Олар көбінесе ауыз әдебиетінің үлгілерін жинады, ал қазақ тілінің құрылысын жалпы тұрғыда ғана зерттеді. Ол кезде түркологтардың көпшілігі түрік жанұясындағы тілдерді жеке тілдер деп қарамады, «наречиелер» деп қарады. Бір ескеретін жағдай - қазақ тіліндегі диалектілер жайында түркологтардың бәрі бірдей жоғарыдағыдай пікірде болған жоқ. Олар әдейілеп зерттемеген де, қазақ тіліндегі тіл өзгешеліктеріне өздерінің қалай қарайтындығын байқатты.

         Екіншіден, проф. С.Аманжолов қазақ халқының көшпелі өмірінің диалектілерді жоққа шығаруға себеп бола алмайтынын дәлелдеді. Қазан революциясына дейін ғасырлар бойы қазақ жерді меншіктенбей, ешбір кедергісіз басы ауған жаққа оңды - солды көше берді деп, қазақ тарихынан аздаған хабары бар адам да айта алмайды. Революцияға дейінгі Қазақстанда әрбір ру, тайпа белгілі жерге иелік етті. Ру ішіндегі байлар мен ауқатты  адамдар өзінің қоңсыларымен жыл бойы өзіне тиісті жайлаулар мен жайылымдық жерлерде көшіп жүрді. Бұл тәртіп қатаң сақталды. Оны бұзу, біреудің шабындығын жапырып не күзеуін отатып, жеріне мал айдап өтудің өзі рулар арасында қанды соқтығыстар, дау - жанжалдар тууына әкеп соқты. Бұл сол кез үшін заңды да еді, өйткені халықтың тіршілігі, күн көрісі малға, мал жайылатын жерге байланысты болды. Қазақ өмірінің осы бір шындығы

М. Әуезовтың «Абай жолы» роман-эпопеясында  дұрыс көрсетілген. Сөйтіп

Курстық жұмысты көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Курстық жұмыс бойынша қысқаша мәлімет

Пән: Әдебиет

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс

Осы жұмыстың бағасы:  1150 теңге

Курстық жұмыстар, Дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz