Материалы

Петр Петрович Семенов - Тян-шанскийдің географиялық зерттеулері

П. П. Семенов XIX ғасырдың 50-жылдарының басында-ақ Тянь-Шаньды зерттеуді алдына мақсат етіп қойған-ды.  Ол былай деп жазды: «Азияның ішкі аймағына еніп, адам баласының ойы жетпесе қолы жетпейтін осынау бір заңғардың қар басқан шоқыларына шығу, қытайлық мардымсыз мағлұматтарға сүйеніп... ұлы Гумболъдт вулкандардан жаратылған деп есептеген алыптың сынықтарынан оған бірнеше түрлерін, ал үйге ғылым үшін ашылған бимәлім өлкенің өсімдіктері мен жануарларының ұшан-теңіз түрлерін жинап әкелу — міне, менің арман тұтқан ең ерен ерлігім осы еді».

Ол кезде европалық ғылымда Орта Азия тауларының жаратылысы жөнінде атақты ғалымның көзқарастары үстемдік етіп тұрғанды. Тянь-Шаньды А. Гумбольдт биік шоқыларында Альпі мұздықтары жатқан, Түркістаннан бастап Монғолияға дейінгі өн бойында от шашкан вулкандары бар заңғар қарлы жота деп түсінді.

П. П. Семеновқа ғылымда белең алған жаңағыдай жаңсақ ұғымға тойтарыс беруге тура келді.

П. П. Семенов Тянь-Шань мен Қазақстан территориясын зерттеуге 1856—1857 жылдары кірісті. 1856 жылғы майда экспедицияға шыққан ол июньде Барнаул қаласында жұмысын бастап, одан Алтайдың батыс аймақтарында болып, Семей қаласы арқылы Верный (қазіргі Алматы) қаласына аттанды.

«Семейден бастап Қапал бекінісіне дейін бүкіл қеңбайтақ әрі өзіндік қызғылықты ерекшеліктері ұланасыр елді аралап, топырақ өңдеу ғылымының мудделері талап еткен жерлердің бәріне аялдап, асықпай-саспай жүріп өттім. Екі жерде биік таулардың мәңгі қар жатқан шоқыларына, атап айтқанда Қапалдың түбіндегі Қаратау тізбегінің және Қапалдан әлдеқайда шалғайдағы Кексу өзенінің маңындағы Аламақ сілемінің ұшар басына шығудын сәті түсті»,— деп жазды, П. П. Семенов Орыс Географиялық қоғамы Советіне жолдаған алғашқы хатында.

П.П. Семенов Верный қаласынан екі жолы – Ыстықкөлге, бір жолы – Құлжа қаласына сапарға шықты. Алғашқы сапары Іле Алатауының тау асулары арқылы  Ыстықкөлдің шығыс пұшпағына дейін созылды да, екіншісінде Қастек асуынан өтіп, Боам шатқалына барды. Қайтар жолында П.П. Семенов Күнегей және Іле Алатауының ең биік  асулырын басып өтті.

1857 жылы П.П. Семенов Теріскей Алатау жотасын кесіп өтіп, Тянь-Шань сыртындағы  биік адырларға шықты. Сөйтіп оған Сырдарияның негізгі  тармағы – Нарын өзенінің жоғарғы сағасын тауып ашудың сәті түсті.  Содан соң саяхатшы Тянь-Шаньдағы күрделі әрі қиын екінші бір маршрут бойынша — Қарқара мен Көкжар өзендерінің алқаптарын бойлай отырып қиып өтті де, Хантәңірі тау тізбегін көрді. Сарыжаз өзенінің бастауында болып, П. П. Семенов Хактәңірінің солтүстік беткейіндегі мұзарттарды тауып ашты. Қайта оралған сапарында ол Іле және Жоңғар Алатауын, Іле алқабындағы Қату деген жерді және Алакөл көлін зерттеді.

Өз зерттеулерінің корытындылары бойынша П. П. Семенов 1857 жылы екі жазба есебін жариялады. 1867 жылы «Орыс Географиялық қоғамының жазбаларьшда» ол жолсапар күнделігінен үзінді бастырды. 1885 жылы «Аспанмен тілдескен тау және Іле өлкесі» деген тағы бір мақаласын жарыққа шығарды.

П. П. Семенов өз сапарларының кейбір мағлұматтарын «Географиялық-статистикалық сөзікте» және К. Риттердің «Азия жер тану» атты еңбегінің үшінші томына берілген косымшада пайдаланды.

Советтік Тянь-Шаньның дені Қазақстан территориясында орналасқан, сондықтан Тянь-Шаньды зерттеу тарихына Қазақстанды физикалық-географиялық тұрғыдан танып-білу тарихының біртұтас құрамды бөлігі деп қараған дұрыс. П. П. Семеновтың тарихқа мәлім атақты сапарына Верный қаласында әзірленіп, оны солтүстік Тянь-Шаньнан — Іле Алатауынан бастауының өзі осының айғағы іспеттес. Ғалымның Хантәңіріге сапары да Қазақстанның оңтүстік шығысы арқылы — Қарқара мен Қөкжар өзендерінің алқаптарымен өткені де баршаға аян.

«Азия жертануының» екінші томына жазған алғысөзінде П. П. Семеновтың өзі де саяхаттарының басты қорытындыларын саралап атап көрсете келіп: «Бұл нәтижелер Азия жерін танудың аса маңызды үш мәселесін, атап айтқанда: а) аспанмен тілдескен таудағы қарлы белдеудің биіктігін; б) тауда Альпі мұздықтарының барлығын; в) тауда вулкандық құбылыстардың бар-жоғын анықтауды қамтиды»—деп мәлімдеді.

П. П. Семенов Тянь-Шаньда қар сызығы 11 — 11,5 мың фут (яғни 3350—3500 м) биіктікке дейін көтеріледі деген қағида ұсынды. Қар сызығының биіктігі туралы өзінің осы пікіріне дудәмал туғызған А. Гумбольдтпен ол пікір таластырды. А. Гумбольдт өз күдігін салыстырмалы мысалдармен дәлелдеді. Айталық, Тянь-Шаньмен бір параллельде жатқан Пиренейде (солтүстік ендіктің 42—43 градусының аралығы) қар сызығының биіктігі 2250 м болса, Эльбруста (солтүстік ендіктің 43°) — 3080 м, ал Алтайда (солтүстік ендіктің 51° шамасында) 2000 м аспайды.

Жоғарыда келтірілген деректерге құлақ аса отырып, П. П. Семенов Тянь-Шаньдағы қар сызығының тым биік болу себебін климат жағдайының ерекшеліктерімен байланыстырып, «Кавказ бен Алтайға қарағанда аспанмен таласқан заңғар тауда атмосфераның мейлінше құрғақтығынан» деп түсіндіреді. Осы орайда П. П. Семеновтың салыстырмалы-географиялық тәсілді шебер қолдана білгенін атап көрсеткен жөн.

Демек, Тянь-Шаньда «қар сызығының басқа таулардағыдай емес, соншалық биік» екенін П. П. Семенов география ғылымында тұңғыш рет айтты. Ең соңғы зерттеулер оның тұжырымына кейбір дәлме-дәлдіктер енгізді: қазір ішкі Тянь-Шаньда қар сызығыыың биіктігі 4200—5500 метрге жетеді де, Орталық Тянь-Шаньда 3800— 4100 метрден аспайды.

Саяхатшы-ғалым Сарыжаз, Текес, Ақсу және басқа өзендерді қоректендіріп жатқан бірқатар мұздықтарды ашты. Ол мұздықтардың кейбіреуін егжей-тегжейлі зерттеп жазды.(18)

П. П. Семенов Тянь-Шаньда вулкан және вулкан жыныстарының жоқтығын анықтап дәлелдегенін айрықша атап өткен жөн. Тянь-Шаньда вулкандық құбылыс бар деп сол кезде ғылымда орын алған тұжырымға П. П. Семенов қарсы тұрып өз пікірін білдірді. Ғалым былай деп жазды: «Азиялықтардын вулкандық құбылыстар деп жүрген тұспалдарына ғалымдар сын көзімен әрі асқан сақтықпен қарауы керек, өйткені ол болжамдардың көпшілігі қазірдің өзінде-ақ негізсіз болып шығып отыр. Тағы бір ескертерім Жоңғар өлкесі мен Тянь-Шаньды әбден аралап, көп нәрсені көкейге түйген өз басым Азияның осынау бір бөлігінде вулкан бар дегенге үлкен күдіктімін. Қалай болған күнде де, аспанмен таласқан шокыны көзімен көріп, қолымен ұстаған бірден-бір адам ретінде мен бұл вулкандардың бар екені ешбір күмән туғызбайтын шындық тайға танба басқандай анық дегенді мойындай алмаймын. Қалыптасқан пікірге, әлбетте, кереғар болғанымен, бұл сапарда менің көзім анық жеткен аса маңызды ақиқаттардың бірі міне осындай».

Кейінірек өз ескертпелерінде осы мәселе төңірегінде сөз қозғай келіп, П. П. Семенов бұрыннан айтып

Курстық жұмыс және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыс, дипломдық жұмыс сайты – diplomnik.kz