Материалы

Қазақ жері туралы географиялық  деректердің жинақталу кезеңі

    Россия мен Қазақстанның қарым-қатынастарының тамыры өте тереңде жатыр. Славяндардың ежелгі мұраларында қазақ жері жайында, оның халықтарының әдет-ғұрпы мен тұрмыс-салты туралы деректер ұшырасады. Нестердін, (1113 жыл) «Уақытша жылдар повесінде» көптеген түрік тайпаларының аттары аталып, Еділ бойымен Шығысқа, Азияға баратын жол жөнінде әңгіме болады. XV-XVI ғасырларда орталықтандырылған орыс мемлекеті нығайып, қазақтар халық ретінде ұйымдасуға бет алған кезде-ақ орыстар мен қазақтар қоян-қолтық жақындаса бастағанды.

Сол кездің өзінде-ақ Қазақстан шығыстан Россияға және кері бағытта тасымалданатын товарларды түсіріп, қайта тиейтін орынға айналды. XIV ғасырдың ортасынан бері Астрахань мен Маңғыстау түбегіндегі Қараған пристанінің екі аралығына желкенді қайықтар жүзіп қатынай бастаған. Орыстардың қайықтардан сап түзеген керуендері сол сияқты Ертіс бойымен де жоғары қарай жүзген. Құрлықтағы сауда керуендері Жайық жағалауынан шығып, Арал теңізінің, құмайт даласы мен Қызылқұмды басып Қазақстан арқылы Бұхарға өткен.

Россия Қазақстан табиғатын зерттеп білуге ежелден көңіл бөлген-ді. Мұндай мүдделілік әсіресе XVI ғасырдан бастап күшейе түсті. Оның тікелей себебі, орыс жерлері Москва княздігінің төңірегіне бірігіп, бірте-бірте қалыптаса бастаған Россия мемлекетінің территориясын кеңейтуді көздеді.

Сауда-саттық Қазақстанның экономикалық байланыстарып нығайта түсті. Алайда Россия мен Қазақстанның экономикалық, және саяси байланыстарын кеңейтуге Сібір хандығы кедергі келтірді. XVI ғасырда орыс үкіметі онымен күресте өзіне одақтастар іздеу ісін қолға алды. Одақтас болуға Қазақстан лайық еді. Сөйтіп орыс патшалары қазақ хандарымен қарым-қатынастарын кеңейтуге мүдделі болды.

Қазақ хандықтары дәуірлеген Қасым-ханның тұсында (1511-1520 жылдар) Россия мен Қазақстанның дипломатиялық байланыстары жолға қойыла бастады. Сол уақыттан бастап орыстар емін-еркін дала жайлаған қазақтардың өжет те батыр халық екенін танып білді. Россияда қазақтардың жерлері туралы, Қазақстан территориясының табиғаты мен географиялық орындары жайында сұрастырып деректер жинау қолға алынды. Россия мемлекетінің елшілері мен көпестері өз саяхаттарының маршруттары туралы мәліметтер жиналды. Қазақ көшпенділерінің мекен-қоныстары жайында осындай бір деректі 1535 жылы Даниил Губин жасады.

Россия Қазан (1552 жыл) және Астрахань (1554 жыл) хандықтарын басып алғаннан кейін орыс-қазақ қарым-қатынастары тұрақты әрі бұрынғыдан бекем сипатқа ие бола бастады. 1569 және 1573 жылдары орыс мемлекетінің елшілері Семен Мальцев пен Третьяк Чебуков казақ далаларындағы хандармен келіссөздер жүргізіп, казақ халқынын, тұрмысымен және өздері болған аймақтардың табиғат жағдайларымен танысты. Осы келіссөздердің нәтижесінде 1574 жылы Иван Грозный патша казақтарға орыс жерлерінде салық салығын төлемей сауда жасауға рұқсат етті. (12)

1575-—1584 жылдардағы патша архивін хаттаған жазбада патша канцеляриясында бір кезде «Қасым-хан тұсындағы қазақтардың кітаптары мен тізімдері» сақталғаны атап көрсетілген. Өкінішке орай, «Кітаптар мен тізімдер» бізге жетпей жоғалып кеткен. Тарихшылар, сірә, олар қазақ жерлеріне барып қайтқан көпестер мен саяхатшылардың тиісті сауалдарға қайырған жауаптарының протоколдары, сондай-ақ арнайы агенттер мен елшілердің мәліметтері болуы керек деп шамалайды.

Қазақ жері туралы кейбір мағлұматтарды Россияға шетелдіктер әкелген. Солардын, бірі 1558—1559 жылдары Орта Азияға саяхат жасаған ағылшын А. Дженкинсон. Ол не қалалары, не үй-күйі жоқ айдаланы жайлаған «магомет дініндегі кассактар» туралы баяндап,— «күшті әрі көп халықтың» көшіп-қонатын мекендерін нобайлап көрсеткен.

XVI ғасырдың аяғында Батыс Сібір Россияға қосылғаннан кейін көршілес халықтардың байланыстарының қанат жаюына және Қазақстан территориясының табиғат жағдайларын зерттеуге мүмкіндік туғызды.

1594 жылы Москвада қазақ ханы Тәуекел (Теввекел) жіберген тұңғыш елшілік қабылданды. Мұны елші Халмухамедтің қазақ хандығындағы жағдай туралы жауабының жазбасынан көруге болады. Одан жауап ретінде 1595 жылы Вельямин Степанов қазақ жеріне сапар шегеді. Ол солтүстік-батыстан оңтүстікке қарай қазақ жері арқылы Сауран қаласындағы Тәуекел ханның ордасына келіп, онда екі ай бойы саяси, тарихи және географиялық сипаттағы мағлұматтар жинады.

Кейінгі жылдары орыс адамдары дипломатиялық тапсырмалармен ғана емес, сол сияқты сауда-саттық жасау мақсатымен де қазақ жеріне жиі қатынаған. Осылардың нәтижесінде Россияның Қазақстан табиғаты туралы түсінігі бірте-бірте молая берді.

XVI ғасырдын аяғы XVII ғасырдың басында Боркс Годунов патшаның өтініші бойынша қазақ Қадырғали Хошум Жалаири «Джамиат-таварих» «Жылнамалар жинағы» атты қазақ халқы мен оның жері туралы өте қызықты кітап жазды. Кітаптың қолжазбасы Қазан университетінің кітапханасында сақталып келді, оны тек 1854 жылы ғана И. Н. Березин бастырып шығарған.

Кезінде бұл кітап Ш. Ш. Уәлихановтың назарын аударып былай деп жазды: «қазақтар туралы мағлұмат алу жөнінен XIV—XVII ғасырлар үшін Березин бастырып шығарған «Жылнамалар жинағы» ең бірінші орында тұр... ғажабы сол, бұл кітап — қазақтардың өткен өмірінің бірден-бір ескерткіші».

Қадырғали Хошум Жалаири еңбегі негізінен қазақ халқының ұйымдасуының аяқталу кезеңіндегі қазақ хандығының тарихын баяндайды. Ал оның географиялық маңызы да зор. Кітап қазақтар территориясының шекаралары, басты қалалары, өзендері мен таулары жөнінде маңызды деректер береді. Шығармада Ортаг пен Кортаг (ханның жазғы жайлауы), Анджа-там, Юрсук, Қарақұрум, Талас, Қари-Қирм, Сайрам, Илек, Яик және басқа жер аттары кездеседі. Бұлардың көпшілігі осы күнге дейін сақталған. Ортақ пен Көртақ таулары Орталық Қазақстанда Бетпақдала шөлінің солтүстік жағында Рашид-Иддиннің жазбаларында айтылған («Жылнамалар жинағы», XIV ғасыр) көне аңыздар бойынша, ол таулар Абуджа ханның жазғы жайлауы болған, бұл пікірді Жалаири де қостайды. Анджа-там қаласы ерте орта ғасыр дәуірінде осы таулардың теңірегінде орналасқан. Юрсук дегеніміз Борсықтың бұрмаланған атауы — Шалқар мен Арал теңізінің аралығындағы белгілі құм төбелер. Арал теңізінің төңірегіндегі Борсық пен Қарақұм (Жалаириде «Каркорум») шөлдері қысқы жайылым қызметін атқарған. Әдеби деректерде кейде Каркорум монғол империясының астанасы Каракоруммен шатастырылады. Абулғазы — хан өзінің шежіресінде былай деп атап көрсетті: «Ортаг пен Қортаг Қараханның жаз жайлауы болған... қыс түсісімен ол Сыр өзенінін, жоғары сағасында, Қарақұм мен Борсықты қыстаған».(13)

Жоғарыда айтылған Талас — Тараз VI ғасырдан бері белгілі ежелгі қала, оны монғолдар Янги деп, кейінірек Әулиеата аталған (қазіргі Жамбыл қаласы). Қала қарханидтер үстемдік құғран кезде (X—XII ғасырлар) дәуірлеп өркендеген. XIII—XIV ғасырларда Талас-Тараз қаласы монғол хандарының ордасы болған.

Кари-Кирм (Көне Қырым) Қаратау атырабында немесе Талас өзенінің алқасында ерте заманда жер бетінен жойылып кеткен қала.

Сайрам (арабтарда Испиджаб) орта ғасырда Солтүстік Қазақстанның ірі сауда және мәдени

Курстық жұмыс және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыс, дипломдық жұмыс сайты – diplomnik.kz