Материалы

Оқу сөздіктерін түзудегі градуалдылық ұстанымының қолданым ерекшеліктері

      Оқу лексикографиясындағы зерттеулердің көпшілігі, жоғарыда сөз болғандай, жасалған дайын материалдарды талдауға, соларға анализ жасауға негізделді. Синтез жасау мәселесіне, яғни белгілі бір түрлі сөздікті немес сөздіктердің белгілі бір сериясы мен жүйесін қалай жасауға болады деген сауалға жауап беретін еңбектер өте аз болды.

Әлемдік лексикография тәжірибесі бойынша, оқу сөздіктерінің екі типі болатыны анықталып отыр. Біріншісі – тілге бағдарланған оқу сөздіктері. Екіншісі – нақты пайдаланушыға бағдарланған оқу сөздіктері. Бірінші типті оқу сөздіктерінің мақсаты – берілген лексикалық бірліктер көлеміне өзге тілді оқырмандарға лайықтап жан-жақты лексикографиялық талдау жасау. Нақты пайдаланушыларға арналған оқу сөздіктерінің міндеті – сөздіктің бірінші типінде берілген лексикографиялық материалды нақты тұтынушының нақты ерекшеліктерін ескере отырып (жас ерекшелігі, тілдік даярлығы, кәсіби талаптары, ана тілі, т.т.) өңделген түрде ұсыну. Осыған байланысты сөздіктің екі типінің бір-бірімен байланыстылығы, бір-біріне тәуелділігі белгілі болады. Екінші типті сөздіктер бірінші типті сөздіктерден кейін жасалады. Осындай жағдайға байланысты, қазіргі қазақ тілінің лексикалық негізіне бағдарланған оқу сөздіктерінің жүйесін құру жолдарын іздестірудің қажеттігі байқалады. Оқу лексикографиясы бойынша бұрын жазылған еңбектерде оқу сөздіктерінің жүйесі туралы мәселе көбінесе аналитикалық аспектіде қарастырылып келген еді. Зерттеушілердің мақсаты – осындай жүйеге қандай элементтер кіруі керек, яғни қандай элементтерден тұрады дегенді анықтау болды. Мұндай сөздіктердің типтері қандай болу керек деген мәселе кең талқыланғанымен, зерттеушілер осы жүйені қалай құруға болатындығын сөз етпеген еді. Сөз еткендердің өздері, бұл тәрізді жүйеге қандай лексикографиялық оқу құралдарын енгізу қажеттілігін тізбелеумен шектеледі. Әркім өз тізімін ұсынады (осындай автордың «қазақ тілі» оқу құралын, сөздікшелерін пайдалану қажет деген сияқты). Ұсынылып отырған лексикографиялық туындылар арасында қандай байланыс бар, олардың сөзтізбелері қалайша құрылуы керек, түрлі типті оқу сөздіктерінің сөзтізбелері арасындағы пропорцияны қалай сақтауға болады, т.т. Мәселенің шешімін іздегенде, оқу сөздіктері жүйесінің түп негізінде жалпыға ортақ және белгілі бір дәрежеде объективті құрылым болуының қажеттігі басты назарда ұсталды. Бұл ізденістер қарапайым да құнарлы идеяға алып келді. Оның мәні – қазіргі қазақ тілінің лексикалық негізіне бағдарланған оқу сөздіктерінің жүйесі немесе сериясының ең жиі қолданылатын сөздердің тізбесі негізінде құрылуының мүмкіндігі. Бұл идеяны жүзеге асыру үшін қолда үш түрлі деректердің болуы қажет: а) лексикалық негіз тізбесі, ә) лингвоәдістемелік сұранымдардың (қажеттіліктердің) тізбесі, б) оқу сөздіктерінің сөзтізбелерін алудың жолға қойылған процедурасының болуы. Бастапқы лексикалық тізім-негіз ретінде жиілік сөздіктерді бір-бірімен салыстыру арқасында алынған орта жиілік тізбенің  саналуына болады. Негізгі дереккөз – басты жиілік сөздік. Негізгі тізімді алу әдістемесі – аталған тізбелерді бір-бірімен беттестіру, сол арқылы жиынтық жиілік тізбені жинақтау.

Ол үшін басты жиілік сөздіктен ең жиі қолданылатын 2500 сөз алынады. Жиі қолданымды сөздер сөзқолданымның 70 пайызын жабатын болу керек. Бұл 2000-2500 бірліктен тұратын лексикалық тізбе арқылы жүзеге асырылады. Бұл әлем тілдеріндегі тәжірибе бойынша дәлелденген жайт. Негізгі дереккөзде жоқ сөздерді алу реті: өзге, қосымша дереккөздерден алғашқы 1000 сөз құрамында бар бірліктер алынады. Негізгі жиілік сөздікке дереккөздерді сұрыптаудағы субъективизмді осылай жеңеміз.  Газет тілі – 1000, мектеп оқулықтары лексикасының жиілік сөздігі – 500, сонымен 2500 сөз шықты. Бұлар – жалпылама маңызды, мәнді, объективті тізбе.

       Лингвоәдістемелік талап деп біз қарастырылып отырған сөздің белгілі бір оқу сөздігіндегі қарастырылу аспектісіне нұсқауды айтамыз. Мұндай талаптар тізіміне лексикологиялық категориялар (полисемия, омонимия, синонимия, антонимия, паронимия) және өзге де лингвистикалық тұрғыдан да, мақсатқа сәйкестік тұрғысынан да қажетті семантикалық және грамматикалық құбылыстар қатары (тұрақты тіркеске түскен сөз, сөздің белгілі бір лексика-семантикалық

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz