Материалы

Балалар әдебиетіндегі жалқы есімдердің қолданыс аясы

      Ономастика тілдің лексикалық бір бөлігі ретінде қоғамның, этностың тарихы мен әлеуметтік өмірімен тығыз байланысты. Ономастиканы зерттеушілер ұлттық дүниетаным мен тілдің байланысын, атаулар мен оған негіз этномәдени ақпараттарды тілдік тұрғыдан қарастырады. Кеңестік дәуірде түркі халықтарының ономастикасы жоғары деңгейде зерттелді деуге әбден болады. Ономастиканың өзекті мәселелеріне талдау жасаған В.Радлов, В.Бартольд, Н.Баскаков, В.Никонов, А.Суперанская, В.Бондалетов, Н.Дмитриева т.б. ғалымдардың еңбектері осының айғағы. Ал қазақ ономастикасы, оның ішінде антропонимдерді зерттеудің негізін салушылардың қатарына Қ.Жұбанов, С.Кеңесбаев, Ә.Қайдар сынды ғалымдарды атап өтер болсақ, сонымен бірге бұл саланың дамуына ерекше үлес қосқан профессор Т.Жанұзақовтың зерттеу еңбектерінің өзі бір бөлек. Қазақ ономастикасы өз даму кезеңінде көптеген жетістіктерге қол жеткізді. Қазақ ғалымдары тіл біліміндегі тарихи ономастика саласын жік-жігімен талдап, бүгінгі күнге дейін оның жалпыхалықтық, ұлттық негізін саралап берді. Бұл тұрғыда профессорлар Ғ.Қоңқашбаев [1.], Е.Керімбаев [2], Е.Қойшыбаевтармен [3] қатар, осы саладағы белгілі зерттеуші ғалымдар Қ.Рысберген [4], Б.Тілеубердиев [5], У.Мұсабекова [6], А.Арысбаев [7], Г.Мәдиева [8], Ұ.Ержанова [9], А.Әлімхан [10], М.Какимова [11], Б.Көшімова [12] т.б еңбектерін ерекше атап өтуге тура келеді. Осы саладағы мұндай күрделі еңбектер қазақ ономастикасының тақырыптық, аймақтық ерекшеліктерін айқындап берді. «Қай кезде, қай қоғамда болмасын адам баласы дүниеге келген заманнан бастап атаулар қоршауында болған. Ең алдымен адам өзін-өзі есімі арқылы танып, өзгеге танытып, туған жерін, шыққан жерін, шыққан тегін идентификациялап, жақын мен жатты осы атаулар арқылы түйсінген.

Сондықтан қазақ халқының қазіргі қалыптағы, ономастикалық кеңістігіндегі атаулар жүйесі – жерімізді әр заманда мекен еткен халықтар мен ұлттардың, түптеп келгенде, өз жұртымыздың сан ғасырлыр бойы жасалған ұжымдық ой-санасының жемісі, ортақ мәдени, рухани туындысы». Э.В.Cевортянның пайымдауы бойынша, этимологиялық зерттеудің негізгі мақсаты мен нәтижесі зерттеліп отырған сөздің бастапқы морфо-семантикалық құрамы мен құрылымын анықтау болып табылады. Олар: 1) белгілі бір сөздің не атаудың жасалуындағы айырмашылық белгісін анықтау; 2) Сөз не атаудың ішкі мазмұнын яки семантикасын анықтау; 3) негіз сөздің (атаудың) түбір морфемасын анықтаумен тікелей байланысты екендігін көрсету [13.3]. 

 Қазіргі қазақ тіл білімі өзінің дамуында жаңа бағытты басынан өткеріп отыр. Тілді психолингвистикалық, когнитивтік тұрғыдан қарастыру арқылы тілші ғалымдар тілдік бірліктердің антропоцентристік сипатын ашуға мүмкіндік алды. Бұл тіл білімінің салаларына ортақ құбылыс ретінде танылып отыр. Ал ономастиканы психолингвистикалық немесе этнолингвистикалық аспекті тұрғысынан қарастыру қандай дәрежеде? Антропонимдерді, топонимдерді, космонимдерді т.б. осындай жаңа бағыттардың принциптерімен қарастыруға бола ма? Бұл орайда ономаст ғалым  Б.Тілеубердиев «Когнитивтік лингвистика жалқы есімдерді зерттеуде жаңа бағыттарға жол ашады, бұл дегеніміз бұған дейінгі этнолингвистикалық, дәстүрлі, жүйелі-құрылымдық, лингвомәдениеттанымдық, әлеуметтік лингвистикалық парадигмаларды жоққа шығармайды, қайта керісінше ономастикалық процестерді жаңа тұрғыдан көрсету мен ұғынуға ұмтылыс  жасайды» (5.21) деген пікір білдірсе, сондай-ақ, осыған қатысты зерттеуші Қ.Қ.Рысбергеннің: «Қазақ лингвистикасында жаңа бой көтеріп келе жатқан антропоцентристік үрдіс болашақта жалпы тіл білімінде, оның ішінде ономастикаға тән зерттеулерде жедел дамымақ. Себебі осыған дейінгі зерттеулерде ономастика тек өзіндік ішкі ерекшеліктеріне сай, шектеулі шеңберде «язык сам себе» деген принциппен зерттелсе, енді адам болмысы, табиғаты, оның қоршаған дүниені қабылдауын негізге алатын зерттеулер орын алмақ. Кез келген тілдік сала, оның ішінде ономастика жан-жақты кешенділікті талап ететін уақыт та жақын» деген  пікірі баса назар аударуды қажет етеді [14.25].              

      Біз бұл зерттеу жұмысымызда осындай өзекті мәселеге назар аудара отырып, көркем әдебиеттердегі жалқы есімдерді этномәдени және психологиялық факторлармен байланысты қарастырып, әлеуметтік және мәдени дүниетанымды социолингвистика, психолингвистика тұрғысынан қарастыруға тырыстық. Жалқы есімдерді, әсіресе антропонимдерді бұлай қарастыру профессор Т.Жанұзақовтың: «Антропонимдерді социолингвистикалық тұрғыдан зерттеу туралы мәселелер қойылғанымен, кейбір авторлардың еңбектерінде тиіп қашты пікірлер айтылғаны немесе шағын мақалалар жазылғаны болмаса, айтарлықтай арнайы зерттеу жұмыстары жасалмай келеді. Антропонимдік мағлұматтар тілдік және мәдени-әлеуметтік  байланыстарды зерттеу барысында белгілі бір теориялық, әрі методологиялық мәнге ие болып келеді. Сонымен қатар кісі аттарының социолингвистикалық сипатын да айқындай түседі. Өйткені антропонимдік жүйе әрбір халықтың тарихи, мәдени әрі этникалық психологиялық және идеологиялық факторларымен тығыз байланысты» деген пайымдауынан кейін [15.44]  туындаған ой. Әрине, көркем әдебиет сан салалы, ондағы жалқы есімдер де тақырыптық ерекшелігі мен мазмұнына қарай әр түрлі. Оның ішінде тарихи шығармаларға тән жалқы есімдер, антропонимдер мен прецедентті атаулардың тілдік, құрылымдық мәні бір бөлек. Ал біздің мақсатымыз қазақ балалар әдебиетіндегі жалқы есімдерді тану, ондағы бала санасы арқылы дүниені тану мен қабылдаудың мәнін ашу. Сол себепті зерттеудің нысаны етіп белгілі балалар жазушылары, халқымыздың дарабоз қаламгерлері Б.Соқпақбаевтың [16], М.Гумеровтың [17], М.Қабанбаевтың [18] шығармаларын алғанды жөн көрдік.

Б.Соқпақбаев, М.Гумеров, М.Қабанбаев қазақ балалар әдебиетінде ерекше қолтаңба қалдырған тұлғалар. Аталмы

Курстық жұмыс және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыс, дипломдық жұмыс сайты – diplomnik.kz