Материалы

Жырау шығармашылығының зерттелу жайы

Базар Оңдасұлы шығармаларының жиналып, жариялану мәселесіне келсек, оның Ұлы Қазан төңкерісінен кейін ғана қолға алынғанын айтуға тиіспіз. Ақынның бір топ өлеңі ең алғаш 1925 жылы Ташкентте басылған «Терме» атты жинаққа енсе («Дүниені қудым екіленіп», «Дабылымды есітіп», «Дүние, әттең әуре еттің мені», «Нұсқасыз сөзім жоқ еді», «Сарыарқаның белінде»), ал С.Сейфуллин құрастырған «Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары» атты жинақта (Қазақ мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1931ж. 89 – 92 б) жеті өлеңі жарияланды (12).

         Ал мұрасының зерттелу жайына келсек, бұл тұста, ең алдымен, көрнекті жазушымыз әрі әдебиет тарихының зерттеушісі С.Сейфуллин есімі ойға оралады. Ол өзі құрастырған «Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары» атты жинақта Базар термелерінің кейбір тартымды үлгілерін жариялай отырып, оны қазақтың көрнекті ақындарының бірі деп өте жоғары бағалаған болатын (9).

         Ақын туындыларының біршама молырақ басылып, жарық көруі кейінгі жылдар үлесіне тиді. Қазақ ССР Ғылым академиясының М.О.Әуезов атындағы  Әдебиет және өнер институты дайындаған «ХҮІІІ – ХІХ ғасырлардағы қазақ ақындарының шығармалары» (Алматы, 1962ж. Жалпы редакциясын басқарған Ы.Т.Дүйсенбаев) атты жинаққа таңдаулы 35 өлеңінің енуі оны жұртшылыққа кеңірек таныстыру мақсатындағы елеулі қадам болды. Кейінірек «Үш ғасыр жырлайды» (Алматы, 1965ж) жинағында Базардың 28 толғауы жарияланса, соңғы «Бес ғасыр жырлайды» атты үш томдық кітапта отыз өлеңі басылып шықты (Алматы, 1984ж). Сондай-ақ «ХІХ ғасырдағы қазақ поэзиясы» атты жинақта (Алматы, 1985ж) таңдаулы деген сегіз өлеңі жарық көрді (1).

         Бұлардан тыс жекелеген авторлар да ақын мұрасын жариялауға әр кез үлесін қосып отырды. Айталық Ә.Қоңыратбаев Базар өлеңдерінің толығырақ нұсқасы ретінде (көпшілігі бұрын мәлім емес жырлар) оның жеті толғауын «Жұлдыз» журналында жарияласа (1984ж №1), Ә.Құлахметов келесі жылы сол журналда оның «Сөйле, тілім, жалпыдан», «Ал, көңілім, қолға қаламды» атты екі өлеңін бастырды.

         Ақын шығармаларын жинап, жариялауда бұлардан басқа басқа І.Бағатов, Ұ.Оразымбетқызы, Ә.Марғұлан, Н.Молыбаев, Б.Науқанов, Ә.Қайнарбаев, А.Нұркенов, М.Байділдаев, Ш.Алдашевтардың да сіңірген еңбектері зор екенін айтқан жөн. Осының нәтижесінде Базар шығармалары жеке жинақ болып басылды. (Базар жырау. Алматы, «Жазушы» баспасы, 1986ж. Құрастырып, алғы сөзін жазған Ш.Алдашев)

                   Рас, Базар ақын шығармалары қазақ әдебиеті тарихының мәселелеріне арналған 1959 жылғы ғылыми-теориялық конференцияда да, кейбір жекелеген зерттеулерде де өзінің әділ бағасын алды. Ақынның өлең-жырлары мен дастандары бұдан кейін мұқият жиналып, зерттелді. Қазақ совет энциклопедиясы оның творчествосы туралы: «Базар өлеңдері нақыл, толғау, терме, өсиет сөздерге толы. Тақырыбы адам, замана, өмір жайын сипаттауға арналған. Ескілік сарыны, дін қағидалары оның толғауларында айқын көрінеді», - деп жазды. Сондықтан ақын мұрасы туралы сөз еткенде біз оның көзқарасындағы әлгіндей қарама-қайшылықтарымен қатар, сол тұстағы әдебиетке қосқан елеулі үлесін де талдап, ашып көрсетуіміз қажет. Бұдан өзге Ш.Алдашев кейінгі жылдары баспасөз бетінде ақын туралы екі мақала жариялады. Дегенмен мұның бәрі Базар творчествосын кеңінен қамтитын үлкен зерттеуге барар жолдағы қадам еді.

         Кеңестік дәуірдің алғашқы жылдарында халқымыздың көне ауыз әдебиеті үлгілері мен ақын-жырауларымыздың әдеби мұраларын жинау мықтап қолға алынғаны белгілі. Базар жыраудың шығармалары Сыр өңірінен шыққан ақын-жыраулардың ішінен алғашқылардың бірі болып С.Сейфуллин, М.Жұмабаев, Ә.Диваев, Ә.Марғұлан, М.Әуезовтің қолына тиген. Шығармаларының әдеби әрі ғылыми айналымға өз тұстарына қарағанда ертерек түсуі, әдебиет жинақтарына енуі жырау мұраларының ел аузында көп айтылып, жатталып келуінен ғана емес, оның ғалымдар мен зерделі жинаушыларының назарын еріксіз аударатындай үздік үлгілілігі мен көркемдігінен болса керек. С.Сейфуллин: «Бұқар жыраудан кейінгі қазақтың ірі жырауы - Базар жырау»,-десе,  М.Жұмабаев: «Асса, елдің қамын ойлаған, қалса, өзінің ойына терең бойлаған»,-деп Базар жыраудың ақындық қарым-қабілетін жоғары бағалайды. Сөз қадірін білетін саңлақ суреткерлеріміздің Базар жырау шығармаларын назарға алып, ғылыми зерттеуге негіз етуі жырау мұраларының кәсіби әдебиет пен ғылымнан оңды бағасын алуының басталғанын дәлелдейді.

         Базар жырау шығармашылығы, әрине, бәрінен бұрын Сыр еліне етене таныс. Сыр өңірі әдебиеті мен мәдениетінің білгірі, Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті классиктерінің бірі А.Тоқмағамбетов өмірінің соңғы жырларында Сыр сүлейлерінің шығармашылығына сүйене отырып, кереметтей туындыларды - «Жыр күмбезі» және «Көтерілген күмбез» романдарын дүниеге әкелді. Сыр елінің толымды көркем шежіресіндей, Сыр бойылықтардың шығармашылық тұрғыдан өнерге қарым-қатынасын айғақтайтын бұл романдардың Базар жырау Оңдасұлы мен Тұрмағамбет Ізтілеуовтің шығармашылық өмірбаяндарын негізге алып жазылуында логикалық тұтастық бар. А.Тоқмағамбетов бұл романдарында дәстүрлі жыраулық өнердің қыр-сырын «Жыр күмбезіндегі» Базар жырау бейнесін сомдау арқылы дәлелдей отырып, қадым ғасырлар тереңінен тамырын тартып келе жатқан дәстүрлі өнерді “Көтерілген күмбездегі” Т.Ізтілеуов бейнесін жасауымен жаңа заманға ұластырып жібереді. Әдебиет пен өнердің психологиясы, Сыр сүлейлері шығармашылықтарының тарихи және теориялық жәй-жапсарына байланысты көптеген мәселелер көркем өнердің жалпы заңдылығы - жинақтау мен көркем бейне жасаудың аясында А.Тоқмағамбетов романдарынан көркем шешімін келісті тапқан және бұл шығармалар кейінгі ұрпақ үшін ата-баба тарихынан бағалы деректер мен мол мағлұматтар жеткізе алып отыр. Бұл айтылғандардан Базар жырау Оңдасұлының Сыр сүлейлерінің басында тұрған сөз зергері екенін тұжырымдар едік.

         Реті келгенде айта кетуіміз керек, Сыр сүлейлерінің шығармашылығы - қазақ әдебиеті делінетін үлкен өнердің құрамдас бөлігі, яки бүтіннің бөлшегі. Әдебиетіміздің басқа кезеңдерімен салыстырғанда толық хатталуға жақын қалды деп жүрген ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі кез келген мәселені, демек, Сыр сүлейлерінің шығармаларынсыз зерттеп- зерделеу дұрыс бола бермейді. Сондай-ақ Сыр сүлейлері шығармаларының әдебиет тарихындағы өзіндік орнын, ерекшеліктерін бүгінгі әдебиеттанудың талап-талғамына сәйкес айтып та отыруымыз қажет.

         Жалпы өнердің дамуы - өз заңдылықтарымен жүретін стихиялы құбылыс. Көркемөнердің ерекше түрі - әдебиет те алдымен өзінің ұлттық қазанында қайнап-қайнап алып, пісіп жетіледі. Содан кейін барып қана басқа  өркениет үлгілеріне қол созады. Біздіңше, қазақ әдебиетінің осындай әлемдік өркениетке ұмтылуы ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасырдың басында ұлы Абай шығармашылығы арқылы орыс, батыс әдебиетіне, діни-ағартушылық ағымның өкілдері арқылы Шығыстық өркениетке қол созуы түрінде айқын білінді. Бұндай процестің басы-қасында да Сыр сүлейлерінің шығармашылықтарының тұрғанын айтуымыз керек. Негізінен ескіше

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz