Материалы

Ертегілер – халық даналығының айнасы, өмір тәжірибесін танытар тәрбие құралы

Еңбекші халықтың ғасырлар бойы жасап келген өмір тәжірибесі, оның мәдениеті мен салты, әдеті мен ғұрпы, шаруашылық кәсібінің түрлері, тілінің шебер ерекшелігі қамтылған халық ауыз әдебиетінің ерекше түрі – ертегілердің бала тәрбиесінде алатын орны орасан зор. Мұны көп ғасыр бойына халықтың ұмытпай сақтап келуінің, сүйе айтып, сүйсіне тыңдауының өзі-ақ дәлелдей түседі.

Ертегілер – халық өмірін бейнелейтін фантастикалық негізге құрылған оқиғалы көркем шығарма. Онда табиғаттың адам баласына жұмбақ болып келген сан алуан құбылыстары айтылады, үстем тап өкілдерінің зұлымдық, қастандық әрекеттері әшкере етіледі, тыңдаушысын өмір күресіне бастайды, адам арманының жарқын болашағына жөн сілтейді. Ертегіден халықтың әр кездегі тұрмыс-тіршілігі, қоғамдық өмірі, ой-арманы, дүние танудағы түсінігі мен көзқарасы көрініп отырады.

        Халқымыз ертегілерді өскелең ұрпақты елін, Отанын сүюге, халыққа адал қызмет етуге тәрбиелейтін құралдың бірі есебінде пайдаланған. Ондағы алуан түрлі кейіпкерлердің іс-әрекеттерін, олардың тапқырлық, айлакерлік, адамгершілік, ерлік істерін жастарға үлгі, өнеге еткен. Бұл ретте де ертегілердің тәрбиелік мәні зор  болған.

        Ерте замандардан бүгінгі ұрпаққа жетіп отырған ертегілер  біздің заманымызда да тәрбиелік мәнін жойған жоқ. Ескі мәдени мұраны қадірлей білетін оқулық құрастырушы әдіскерлер бұл жырлардың ең таңдаулысын, идеялық-көркемдік сапасы жоғарыларын пайдалануда. Бұған ертегілердің ең таңдаулы үлгілерінің бастауыш сынып оқушыларына оқытылуы дәлел. Зор адамгершілікті, сүйіспеншілікті,  ерлікті, ақыл-парасаттың небір керемет үлгілерін суреттейтін ертегілерді халық аса жоғары бағалап, ескіден сақталған мәдени мұраның – халықтық педагогиканың ең жақсы үлгілері деп таниды.

        Қандай көркем шығарма болса да, оның негізгі мақсаты – тәрбие. Ал ертегілер – ауыз әдебиетінің – балалардың ой-санасы мен мінез-құлқын қалыптастыратын тарихи мектептің маңызды құралы. /21/

        Фольклордың қара сөзбен айтылатын ерекше мол түрінің бірі – ертегі. Ол – халықтың ауызша айтып қалдырған көркем әңгімесі. Ғажайып хал, қиял әңгімелері, орасан оқиғалы қызық әңгімелер, салтпен, тарихпен байланысты оқшау әңгімелер – бәрі де ертегінің түрлері болып табылады. «Ертегі» деген атаудың өзі ертедегі, ертеде, ерте күндегі деген сөздерден шыққан. Кейде «ертек» деп те айтылады. Содан ертегі айтушыны «ертегіші», «ертекші» дейді.

        Өресі кең, саласы көп қорлардан құралып, қазақ халқының аз-көп аузында сақталып қалған, өзінше өңделген, өзгертілген ертегілер – халық қазынасы.

        Ертегі – эпикалық жанрдың бір түрі. Көбіне қара сөзбен айтылатындықтан, оны халықтың ерте заманда шығарған көркем әңгімесі деп қараймыз. Халық әдебиетінің басқа түрлері секілді ертегілер де адам баласының еңбек-кәсіп ету, тұрмыс-тіршілік құру тәрбиесіне байланысты туған. Жаратылыс құбылыстарын, табиғат сырын жетік білмеген, олардың неліктен болатындығын толық түсінбеген ертедегі адамдар әр нәрсені қиял еткен, өздерінің ауыр еңбектерін жеңілдету жайын қарастырған. Бұл жөніндегі ұғым-түсініктерін, наным-сенімдерін әңгімелеп айтатын болған. Осылайша ертегі-әңгімелердің алғашқы үлгілері туған.

        Бертін келе экономиканың дамуы, қоғамдық қарым-қатынастардың алға басуы, адам баласының дүниетанымының, ой-өрісінің, сана-сезімінің ұлғайып өсуі жалпы халық шығармаларына, соның ішінде ертегілерге көп әсер еткен. Осы негізде ертегілердің алғашқы үлгілері де әртүрлі өзгерістерге ұшырап, жаңа ертегілер туа бастаған және онда адам баласының арман-мүддесі, ой-санасы, болашақтан күтетін үміті суреттелген. Осы ретте туған ертегілерде адам баласының тұрмыс-тіршілігі, өмірі, ісі басты орын алады, қоғамдық мәні бар мәселелер көтеріледі. Бұлардың бәрін халық ертегілері көркем суреттеу, образдау арқылы берген.

        Қазақ ертегілерін сөз еткенде, оның ең алғашқы үлгілері, олардың мазмұны, көркемдік дәрежесі қандай болғандығы туралы мәліметтерді анық айта алмаймыз. Ауыз әдебиетінің басқа түрлері секілді ертегілер де ауызша шығарылып, ауызша тарағандықтан, әртүрлі өзгерістерге ұшырап отырған. Бір ертегіге бірнеше ертегінің әңгімесі қосылып араласқан.

        Қазақ ертегілерін мазмұнына, әр алуан ерекшеліктеріне қарай шартты түрде хайуанаттар туралы, қиял-ғажайып туралы, тұрмыс-салт туралы деп үш түрге бөлеміз. Негізгі кейіпкері мен мазмұны және қияли әдістердің қаншалықты пайдаланылуына қарай бұл салалардың әрқайсысы хикая, өсиет, мысқыл, батырлық туралы, т.б. болып тағы бірнеше топқа бөлінеді.

        Ертегілердің ішінде балалардың сүйіп оқитын, олардың жас ерекшеліктеріне тән мұралар көп. Халық ертегісі ғасырлар бойы балалардың ықыласын өзіне қызықтыра тартып, жас жанына әдемі әсер беріп, көңілін шаттыққа бөлейді. Ондағы бай фантазия балалардың ойына қозғау салып, өмірдің неше алуан құбылыстарын тануға, сана-сезім, ақыл-ой қызметінің ерте дамып қалыптасуына әсер етеді.

        Халық ертегілерінде елдің даналық, тапқыр ой-пікірлері жинақталып, әрі көркем, әрі жеңіл тілмен берілетіндіктен, балалар оны сүйіп оқып, бар ықыласымен сүйсіне тыңдайды. Басталған жерден-ақ  оқиғасы қызықты, ұшқыр қиялды болып келеді де, баланың ойын бірден қызықтырып, жетектеп әкетеді. Ертегілердегі адам бейнелерінің барлық жағынан әбден жетіліп, балалардың жалпы психикалық даму ерекшеліктерімен байланысты болуы да оларды аталған жанрға қызықтыратын тағы бір ерекшелік деуге болады. 

        Ертегілер эмоциялық әсермен тыңдаушының ынтасын арттырып, көріктілігімен көкейге қонады; ол шаттандырады, ондағы трагедиялық және қуанышты жайларды бала тебірене сезініп, ыстық жаспен, ынталы ықыласпен қабылдайды. Сондықтан бабаларымыздан қалған сөз асылы – ертегілерді жаттап алушылар көп болған. Жадына жақсыны сақтап, өнегелі өмірге пайдалана білуді халық әрқашан да мақсат еткен. Ел Ер Төстіктей ер болуды, Кендебайдай батыр болуды, Күнікей қыздай қамқоршы болуды ұрпақтарына үлгі еткен.

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz